De theologische universiteiten in Apeldoorn en Kampen hebben een paar jaar geleden een congres belegd over dit onderwerp. Nadat eerst een Engelstalige wetenschappelijke bundel gepubliceerd is, verschijnt nu een Nederlandstalige bewerking voor een groter lezerspubliek. Daarin wordt ook meer aandacht gegeven aan de Nederlandse situatie en aan de gereformeerde traditie.

De titel is ontleend aan Psalm 104:26. De Statenvertaling en Herziene Statenvertaling geven aan dat God de Leviathan gemaakt heeft om in de zee te spelen. De eerste bijdrage in de bundel bepleit de vertaling dat God met de Leviathan speelt.

Het boek heeft drie afdelingen: na Oude Testament volgt het Nieuwe Testament met judaïca, terwijl theologie, religie en kunst het sluitstuk vormen. Op deze wijze krijgt de lezer een breed overzicht van opvattingen en presentaties. De vele onderwerpen, van exegese van passages in de profeten tot aan de moderne maatschappij als Leviathan (Thomas Hobbes), en van enige teksten in het Nieuwe Testament tot aan kunstuitingen en films toe, hebben echter ook als resultaat dat allerlei aspecten onderbelicht blijven.

In zijn algemeenheid is dat geen bezwaar, maar merkwaardig is wel dat een analyse van de beschrijving van de Leviathan in Job 40-41 ontbreekt. Maar liefst 34 verzen worden daar aan dit bijzondere dier gewijd en veel lezers zullen op grond van de gekozen boektitel een bespreking verwachten. Dit gebeurt echter niet en hetzelfde geldt voor de Behemoth in Job 40. Wanneer dit wel gebeurd was, zouden de problematische identificaties als een nijlpaard en krokodil aan het licht zijn gekomen.

In de inleiding wijzen de redacteuren de opvatting dat mogelijk een of andere dinosauriër beschreven wordt, te gemakkelijk af door hierbij slechts enkele vragen te stellen. In hoofdstuk 2 staat het terechte pleidooi dat de Leviathan in het boek Job als symbool van de satan functioneert. Een concrete beschrijving van een machtig en gevaarlijk dier en een kwade geestelijke macht hoeven elkaar echter niet uit te sluiten.

Door het werk van de Duitse oudtestamenticus Hermann Gunkel uit 1895 is het in dit verband gebruikelijk te spreken over chaos en chaosmonsters. In deze bundel gebeurt dat vaak, al worden ook nuanceringen aangebracht. De vraag is wel of die termen behulpzaam zijn. Ik geef toe dat er in de Bijbel toespelingen gemaakt worden op heidense mythen, en dat een term als Leviathan ook in de archeologische vindplaats Ugarit (Syrië) voorkomt.

Het gaat mij nu echter niet om voorstellingen bij de buurvolken, maar in Israël. Past de term chaos bij het Oude Testament? Het is een Grieks begrip en dr. P. W. van der Horst wijst er elders op dat de betekenis ”wanorde” pas laat opgekomen is bij de Grieken. Volgens hem komt chaos niet voor in de Bijbel bij het ontstaan van de wereld. Naar mijn mening wordt met „woest en leeg” in Genesis 1 inderdaad iets anders bedoeld, te weten het nog niet geschikt zijn voor bewoning. God houdt Zijn schepping niet staande tegen chaosmachten, maar tegen vijandige machten die het kwaad willen laten zegevieren. Uiteindelijk zijn de opstandige dieren slechts schepselen van Hem. In het Nieuwe Testament wordt ook duidelijk dat de draak, de oude slang (Openb. 12 en 20), overwonnen zal worden.

De bundel bevat boeiende bijdragen, ook over discussies in gereformeerde kring na de Tweede Wereldoorlog, en is goed leesbaar geschreven. De twee bijdragen over de kunst zijn voorzien van veel afbeeldingen.

Boekgegevens

”Spelen met Leviatan. Monsters in Bijbel”, Koert van Bekkum, Jaap Dekker, Henk van de Kamp, Eric Peels (red.); uitg. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2018; ISBN 978 90 588 1990 1; 287 blz.; € 22,50