Misbruik van geestelijke bevindingen en genadekenmerken hadden Sandeman naar het andere uiterste gedreven: hij beschouwde het geloof slechts als een intellectuele zaak. Zijn invloed was groot en de verwarring die dit met zich meebracht ingrijpend.

Op 29 april is het 300 jaar geleden dat Sandeman (1718-1771) in Perth geboren werd. Tijdens zijn studententijd kwam hij onder de invloed van John Glass (1695-1773), die door de Schotse kerk was afgezet omdat hij onder meer de presbyteriale kerkvorm on-Bijbels vond.

Glass wilde terug naar de apostolische gemeentepraktijk. Hij stichtte vrije gemeenten waarin wekelijks het avondmaal werd gevierd, de heilige kus werd toegepast en gemeenschap van goederen werd vereist. Alleen wedergeboren christenen werden tot deze gemeenschap toegelaten. Het eerste kerkgebouw dat hij liet bouwen stond in Dundee. Nog steeds is dit merkwaardige gebouw van de ”glassieten” daar te zien.

Sandeman, die met een dochter van Glass trouwde, zette het werk van zijn schoonvader voort en stichtte in Schotland en Engeland meer ”Glasite churches”. Hij werd vooral bekend door zijn exclusieve visie op het rechtvaardigende geloof.

Als reactie op het subjectivisme dat zich vooral uit in twijfel aan de genadestaat en een naar binnen gerichte spiritualiteit, benadrukte hij dat het gelovig zien op het volbrachte werk van Christus buiten de mens zelf alleen tot geestelijke bevrijding leidt. Hierbij komen geen gevoelens of geestelijke ervaringen in aanmerking.

Niets anders dan het „naakte geloof van de waarheid van Gods Woord” („a bare belief of the bare truth”) is nodig om gerechtvaardigd te worden. Alleen het tevreden zijn met wat Christus heeft gedaan om de schuld te betalen is nodig om gered te worden. Het steunen op eigen bevindingen doet tekort aan het enige fundament: het volbrachte werk van Christus.

Eenzijdig

Sandemans doel, de aandacht richten op de verdiensten van de Zaligmaker, is voluit Bijbels en in overeenstemming met de calvinistische geloofsleer. Maar volgens critici is zijn definitie van het rechtvaardigend geloof eenzijdig, omdat hij daarbij de volle nadruk legt op het verstand. Het geloof is bij hem niet het vertrouwen van het hart en een gewillige overgave aan Christus, maar alleen een verstandelijke overreding.

Zijn bedoeling was de zoekende zondaar buiten zichzelf te doen zien en niet te richten op zijn gevoel. Hij vond het een strik om allerlei bewijzen van genade in de mens zelf te zoeken, met als gevaar dat deze als geschiktheden dienen om tot Christus te komen. Hij wilde bevinding niet uitsluiten, maar hij was beducht dat die de plaats van Christus zou innemen.

Maar Sandemans accenten werden door hem, en nog meer door zijn volgelingen, zo op de spits gedreven dat het geloven met gevoel verdacht gehouden werd. Geloofsbevinding en de geestelijke werkzaamheden die hiermee gepaard gaan, zoals berouw over de zonde en uitgestorte liefde in het hart, waren niet meer nodig. Je hoeft alleen maar te geloven!

Emigreren

Het effect van het verabsoluteren van het verstandelijk geloof was dat er bij oprechte gelovigen een verkilling in het geestelijk leven plaatsvond. Dit ging ten koste van het leven met de Heere in gebed en meditatie. Ook het onderzoek van Gods Woord werd zo rationeel dat de levende verbinding met de Christus der Schriften niet meer werd gezocht.

De kritiek van Sandeman richtte zich niet alleen op de puriteinen van de zeventiende eeuw, maar ook op het geloofsbegrip van James Hervey en van de Schotse predikanten Thomas Boston en Ralph en Ebenezer Erskine. Deze stonden bekend door hun ruime prediking van Gods beloften. Zij wezen de hoorders op het kruis van Golgotha. Daarin was Sandeman het met hen eens. Hij kon echter niet meegaan in hun uiteenzetting van de weg van de bekering, waarbij het bevindelijk element ook een duidelijke plaats had. Deze houding deed velen in Engeland en Schotland van hem vervreemden.

Toen bleek dat er in Noord-Amerika meer belangstelling was voor zijn theologische uitgangspunten emigreerde hij in 1764 naar de toen nog Engelse koloniën. Daar overleed hij in 1771 in Danbury, Connecticut.

Gevolgen

Sandemans basis was de calvinistische geloofsleer, maar het verabsoluteren van een eenzijdige definitie van het geloof betekende een verstoring van het evenwicht van geloof en gevoel. Zijn visie werkt eerder verlammend dan dat zij strekt tot opbouw en vermeerdering van het geloof. Dr. Martyn Lloyd-Jones heeft de gevaren hiervan onderkend toen hij in 1967 op de Westminster Conference sprak over het „sandemanianism.” Hij wees op de funeste gevolgen hiervan en haalde daarbij William Williams uit Wales aan: deze leer „verheft het naakte geloof tot de voornaamste zaak”, waarbij er weinig sprake is van innerlijke overtuiging van zonden en verbrokenheid van hart. Hij gaat voorbij aan de onlosmakelijke band van geloof en wedergeboorte. Hij leidt tot een kille geloofsbelijdenis waarbij het geestelijk kloppende hart afwezig is.

Lloyd-Jones wees erop dat het sandemanianisme onder verschillende gedaanten nog steeds een gevaar is voor de christelijke gemeente. Een rationeel geloof begint met redeneren en eindigt met redeneren, met alle gevolgen van dien.

Dit wil niet zeggen dat Sandemans geloofsvisie geen positieve elementen bevat. Ten diepste ging het hem om het centraal stellen van Christus en Zijn gerechtigheid, maar in de uitwerking daarvan sloeg hij door.

Bevinding is geen grond van het heil

In plaats van de vrije rechtvaardiging door Gods genade door de verlossing die in Christus’ bloed is, zoals de hervormers met nadruk leerden, begonnen calvinistische theologen en predikanten in hun preken steeds meer de vrije verkiezende genade te accentueren. Daarbij ging het vooral om de krachtdadige genade in de bekering van de uitverkorenen bij de inwendige roeping en wedergeboorte. Het effect van deze voorstelling van zaken op hun hoorders was zij de vrede met God en de rust in hun geweten zochten door wat zij in zichzelf mochten voelen, in plaats van gehoor te geven aan de oproep tot geloof en bekering.

Robert Sandeman, aangehaald door Thomas M’Crie (1772-1835)

Alleen het werk van Christus behaagt God

Iedere leer die ons leert om alles te doen om door God aangenomen te worden is in strijd met de leer van de apostelen. Zij hebben geleerd om niet iets zelf voort te brengen, maar dat alles wat voor een onrustige consciëntie is vereist om door God te worden aangenomen, reeds is gedaan en volbracht door Jezus Christus. Alleen wat Christus gedaan heeft, kan God behagen, en Zijn volbrachte werk geeft de schuldige consciëntie rust als hij dat mag geloven.

Robert Sandeman in een briefwisseling met James Hervey (1714-1759)