Dat geldt zeker voor de memoires van Irvin Yalom die hij op 85-jarige leeftijd liet uitgeven. Irvin Yalom is psychiater, die ook nu nog patiënten in psychotherapie heeft. Als hoogleraar droeg hij bij aan de ontwikkeling van deze vorm van psychische gesprekshulpverlening. Accenten liggen bij groepstherapie, waarover hij een handboek geschreven heeft, en bij existentiële psychotherapie.

De oorspronkelijke Engelstalige titel luidt ”Becoming Myself”, ofwel (vrij vertaald): Hoe ik mijzelf geworden ben. De Nederlandse titel, ”Dicht bij het einde, terug naar het begin”, is een citaat van Charles Dickens waarin de auteur zich al schrijvend herkende. De kermismolen op de omslag verwijst naar een droom van de schrijver. Voor Yalom is het zijn laatste boek in een lange reeks studieboeken en literair werk waarin hij psychotherapie verwerkte.

Joodse gebruiken

Yalom is een Amerikaan van Russisch-Joodse afkomst, het tweede en laatste kind van hardwerkende middenstanders. Een zeven jaar oudere zus stierf op hoge leeftijd. Opmerkelijk is hoe de studie-ijver van Yalom extreem werd opgestuwd door toenmalige quota van Amerikaanse scholen voor Joodse scholieren. Herinneringen aan ouders en Joodse religieuze gebruiken komen alsmaar terug.

Yalom beschrijft zijn jeugd en scholingstijd onderhoudend en met vaardige pen. Ook zijn professionele en academische loopbaan met ettelijke langdurige uitstapjes naar onder andere Nederland voor het schrijven van boeken, zijn eigen angsten, zijn leven te midden van vrouw en vier kinderen, en later ook schoonkinderen en kleinkinderen komen aan de orde. Anekdotes over omgang met andere ‘groten’ van de psychiatrie, zoals Victor Frankl, van wie Yalom tevergeefs psychische hulp probeert te krijgen, versieren het boek.

Dat Yalom in Amerika zowel professioneel als persoonlijk zichzelf geworden is, blijkt wel uit de ondogmatische en pragmatische wijze waarop hij zijn werk vormgaf en als hoogleraar de experimentele ruimte nam en kreeg om zijn eigen werkopvattingen uit te bouwen en van een theoretische onderbouwing te voorzien. Hij hield consequent bij wat werkte in psychotherapie en schrapte zo ongeveer alle ideeën daarover uit de diverse vanuit Europa overgewaaide psychotherapiescholen. Zijn eigen idee: een diep, authentiek contact tussen twee mensen. Alles was mogelijk, mits verantwoord, om een dergelijk contact te bereiken.

Existentiële thema’s

Wat christelijke psychiaters, psychotherapeuten, psychologen en mogelijk ook andere gelovigen aanspreekt, is zijn existentiële psychotherapie. Deze roept immers associaties op met de toepasbaarheid van geestelijke verzorging binnen de psychiatrie of psychotherapie, ofwel met pastorale psychiatrie.

Dat pakt bij Yalom anders uit. Hij noemt zichzelf areligieus, niet antireligieus, en voelt zich verwant met de atheïstische gedachtewereld van Dawkins. Helaas minder pastoraal dan vermoed, wilde Yalom met existentiële psychotherapie geen aparte, maar een aanvullende vorm van psychotherapie ontwikkelen. Beter gezegd: een psychotherapeutische gevoeligheid voor existentiële thema’s als de confrontatie met de dood, vrijheid, isolement en zingeving. In feite zocht hij naar de psychotherapeutische betekenis van levensthema’s zoals ze in sommige existentiële filosofie en in wereldliteratuur behandeld worden door en voor mensen die zelf gelukkig, zonder angst en spijt willen leven zonder God.

Opwerking

Deze memoires kunnen dan ook gemakkelijk leiden tot mijmeringen over het type mens –of het ”zelf” van een mens– dat Yalom voor ogen staat. Opvallend is dat dit ”zelf” lijkt te moeten ontstaan uit strijd en overwinning op, of uit een breuk met de traditie en de al dan niet godsdienstige opvoedingsidealen van de eigen ouders.

Dit ”zelf” toont zich eigenlijk als een ”dwaas-zelf”, met een verwijzing naar het Bijbelse woord ”dwaas”. Psychotherapie wordt dan zoiets als inventieve opwerking van dit ”zelf” door het te helpen ontdoen van over zichzelf afgeroepen doodsangst, ongeluk en ontevredenheid. Dit ”zelf” doet niet alleen gekunsteld, maar ook inconsistent aan.

Dat laatste blijkt ook uit het leven van Yalom zelf, want hoe hij ook zichzelf mag zijn geworden, tot op de dag van vandaag kan hij niet zonder mentoren, van wie hij zijn echtgenote tot de beste uitroept. We zouden hem alsnog meer Christus en minder zichzelf toewensen. Het boek van Irvin Yalom boeit op elke bladzijde.

De auteur is psychiater.

Boekgegevens

Dicht bij het einde, terug naar het begin. Memoires van een psychiater, Irvin Yalom; uitg. Balans, Amsterdam, 2017; ISBN 978 94 6003 515 9; 357 blz.; € 24,95.