De 38-jarige ondernemer houdt een plastic zakje in zijn hand. Het zit vol met grijszwart gruis: fijnstof. Gezogen uit de Krakause lucht.

Roosegaarde is lang, maar oogt klein naast zijn uitvinding: een 7 meter hoge toren van aluminium. Het apparaat oogt als een langgerekte ufo met een vacht van halfgesloten luxaflex.

Ooit, eind negentiende eeuw, werd het Jordanapark in de Zuid-Poolse stad aangelegd als het eerste publieke trainingsoord van Europa. Je kon er een frisse neus halen en je lichaam in conditie houden. Nu ademt de enkele joggende durfal rondzwevende vooral chemische deeltjes in. De winter loopt op z’n eind maar het is nog steeds grauw en donker in Krakau. En het ruikt naar roest.

Masker

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie hoort Krakau bij de meest vervuilde steden ter wereld. In de winter komt het fijnstof bijna dagelijks boven de 100 microgram per kubieke meter, terwijl een derde van die hoeveelheid al ongezond is; de smog-apps op de smartphone schieten regelmatig in het paars. Dan maant de dokter ouderen binnen te blijven en jongeren niet te fietsen, of in elk geval een smogmasker te dragen. De vervuiling leidt tot een hoog aantal gevallen van longkanker, astma en hartkwalen.

Roosegaarde ontwikkelde eerder een slimme snelweg die zichzelf verlicht. En nu heeft hij de eerste smogstofzuiger ter wereld in Krakau opgesteld.

De toren maakt een zacht suizend geluid en zuigt de lucht in de directe omgeving op. Intern filtert de machine het fijnstof eruit. Op die manier vangt de ”smog free tower” 50 tot 70 procent van de fijnstofdeeltjes, zo berekende de Technische Universiteit Eindhoven, althans in de directe omgeving. „Het effect van de toren reikt ongeveer tot het eind van dit grasveld”, wijst Roosegaarde naar de rand van het park, zo’n 200 meter verderop. De lucht rond de toren is beduidend frisser dan langs de straat.

Roosegaardes ontwerp werd eerder neergezet in Rotterdam en in Peking. De makers ontvingen wereldwijd prijzen voor design en duurzaamheid. Nederlanders zijn niet van plan de gepatenteerde technologie met de Polen te delen, zegt de uitvinder: de toren is onderdeel van een campagne om burgers, studenten en technologische bedrijven te inspireren om samen aan de slag te gaan en de hele stad schoon te maken. „Laten we niet wachten op de overheid. Laten we beginnen. Dit is ónze oplossing.”

Krakau heeft de ligging niet mee. De stad, die jaarlijks miljoenen toeristen trekt, ligt in een dal. Wind is er weinig, en industrie is er veel. Buiten de stad ligt een staalfabriek en de kolenmijnen en fabrieken van Katowice zijn niet ver. In het Polen van nu is de auto een statussymbool. Hoewel Krakau net zo groot is als Amsterdam, telt de stad tweeënhalf keer zo veel auto’s. Het grootste probleem echter is de kachel bij de Polen thuis. Die wordt traditioneel gestookt op kolen of –nog erger– op afval, zoals plastic, hoewel dat al jaren strikt verboden is.

De inwoners van Krakau kijken bezorgd maar nuchter naar het probleem. Vroeger was het erger, zeggen ze vaak. De staalfabriek werkt nog maar op halve kracht en heeft filters geplaatst. En helemaal van de smog afkomen, dat gaat toch niet.

Monument

Tomasz Borejza van de organisatie Krakau Smogalarm heeft de toren van Roosegaarde in het park bekeken en reageert wat sceptisch. „Het is een tamelijk mooi monument, maar dat is het dan ook: een monument. Deze toren gaat niet de luchtkwaliteit in heel Krakau verbeteren. Ik zie het meer als een advertentiecampagne voor de bank die ervoor betaalde (ING Polen, MD). Bewustzijn hebben we al genoeg. Ik geef de voorkeur aan echte oplossingen.”

Dat bewustzijn was er overigens niet altijd. Dankzij mensen als Borejza –vrijwilligers, activisten, vaak ook astmapatiënten– drong het besef bij de Krakauers pakweg vijf jaar geleden pas door. Nee, het is niet handig als de schooljuf haar kinderklasje een „frisse neus” laat halen zodra de waarden van meetstations de pan uitrijzen, maakte Smogalarm met een campagne duidelijk. En hout stoken in de stad is bijna net zo slecht als kolen.

Inmiddels heeft het stadhuis die voorlichtende taak overgenomen. Vanaf de herfst hangt de stad vol met billboards om mensen op te roepen de auto te laten staan. Het stadscentrum is goeddeels autovrij en dankzij Krakau Smogalarm gaan de parkeerkosten rond het centrum omhoog.

Maar de meest verwoede strijd draait om de kolenkachel. Zo’n 10 procent van de huishoudens is niet aangesloten op de –gasgestookte– centrale stadsverwarming en gebruikt dus „smerige kachels.” Volgens Smogalarm is dit de belangrijkste bron van de vervuiling. Over anderhalf jaar is stoken op kolen en hout verboden. Tot die tijd zijn er subsidies om de verwarming te vervangen. Borejza: „Vijf jaar geleden waren er 30.000 kolenkachels, nu nog maar 10.000.”

Switchen

Schonere verwarming is hoe dan ook duurder. Daarom staan veel mensen niet te springen om te switchen. Maar de inwoners nog meer financieel tegemoetkomen lukt de stad niet. En de landelijke regering loopt niet warm voor het probleem. Vanuit Warschau blijft het vooral bij mooie woorden over smog en schonere energie, zegt Borejza, wat niet vreemd is als je weet dat 90 procent van de Poolse economie op kolen draait. „De focus ligt op kool. Schone energie is niet populair in regeringsgebouwen.”

„Ze komen van ver”, zo erkent Daan Roosegaarde het probleem. Maar de mogelijkheden van de smogstofzuiger zijn nog lang niet uitgeput, benadrukt hij. In een toekomstige versie moet het ook mogelijk zijn gassen, zoals stikstof, uit dieselmotoren uit de lucht te zuiveren. De uitvinder tovert een gouden ring uit zijn jaszak, met een zwart diamantje erin verwerkt. Die is gemaakt uit koolstof uit de smogstofzuiger. „Het gaat om verbeelding. Daarin ligt de oplossing.”