In allerlei volksverhalen uit de tijd rond 1500 maakt de potsenmaker Tijl zijn opwachting. Voor de beeldvorming van Tijl Uilenspiegel is het boek dat de Belgische schrijver Charles de Coster in 1867 over hem publiceerde van doorslaggevend belang geweest.

De Coster plaatst Tijl in de zestiende eeuw, Kehlmann kiest voor de zeventiende eeuw. Beide auteurs ontmoeten elkaar in de aandacht voor de strijd tussen het protestantisme en de Rooms-Katholieke Kerk. Bij Kehlmann is de Dertigjarige Oorlog van 1618 tot 1648 het overheersende gebeuren dat de details van Tijls leven bepaalt.

Tijl is een vrije vogel die zich dankzij zijn acrobatische kunsten en zijn narrenvrijheid aan de gewelddadigheden die na 1618 losbarsten weet te onttrekken. In dat jaar gooiden de protestanten in Praag de vertegenwoordigers van de rooms-katholieke keizer uit Wenen uit het raam van het stadhuis. Dit was het signaal voor de jezuïeten van de Contrareformatie om het protestantisme in Midden- en Noord-Europa aan te vallen.

Gedachtespinsels

Het eerste hoofdstuk van Kehlmanns roman vertelt over het optreden van koorddanser Tijl en zijn begeleidster Nele op een dorpsplein. De manier waarop Tijl de dorpelingen voor de gek houdt, is niet fraai. De volgende hoofdstukken keren terug naar Tijls jeugd en richten de aandacht vooral op zijn vader Claus.

De molenaar Claus Uilenspiegel is met zijn gedachten voortdurend elders, namelijk bij vraagstukken die met het geloof in God en met de logica van het denken te maken hebben. Zijn experimenten en gedachtespinsels maken hem verdacht in de ogen van twee jezuïeten die op doorreis zijn: de Engelsman Tesimond en de Duitse geleerde Kircher. Zij veroordelen Claus Uilenspiegel tot de strop op grond van getuigenissen die zij door marteling hebben afgedwongen.

Tijl is van zijn behendigheid afhankelijk om te overleven. Midden-Europa, bovenal Duitsland, is geplunderd door de legers van beide kanten, de steden en dorpen zijn in de brand gestoken, velen zijn vermoord. Op cruciale momenten duikt Tijl op en vermaakt hij de vorsten van Europa met zijn brutale, zeer rake, verbale voltreffers.

Winterkoning

De Dertigjarige Oorlog begon in Praag en de roman ”Tijl” eindigt in deze historisch beladen stad. In 1618 was de protestantse keurvorst Frederik V van de Palts uit Heidelberg onder druk van de verenigde protestanten koning van Bohemen geworden. Samen met zijn vrouw Elizabeth, de dochter van de Engelse koning Jakob de Eerste, leidde hij in Praag een leven van feesten en festijnen. Voor het leger van de keizer van het Heilige Roomse Rijk was de slappe koning Frederik een gemakkelijke prooi. Langer dan één winter hield diens koningschap niet stand.

De Verenigde Nederlanden zijn het enige land dat Frederik en Elizabeth wil opnemen. Vele jaren brengen de twee door in twee riante huizen aan de Haagse Kneuterdijk. Daar duikt Tijl Uilenspiegel als hofnar opnieuw op.

Aan het einde van de roman reist Elizabeth naar Praag om de gezamenlijke Europese gezanten van de strijdende partijen om eerherstel te vragen. Haar plan mislukt totaal. Zij vraagt Tijl om mee te komen naar haar vaderland, Engeland. Er komt geen antwoord. Tijl is verdwenen.

Heksenjager

Kehlmann suggereert in zijn roman dat er een nauwe relatie tussen Elizabeth en Tijl heeft bestaan. Dit gegeven wordt echter nauwelijks uitgewerkt. Veel meer profiel krijgt het contact met de heksenjager Kircher, die zich tot een vooraanstaande geleerde ontwikkelt. De hernieuwde ontmoeting tussen Tijl en Athanasius Kircher is spannend, omdat Kircher immers de gruwelijkste martelingen toepaste om een bekentenis van hekserij van Tijls vader los te krijgen.

Kircher is niet de enige historische figuur in deze roman. De winterkoning Frederik en zijn Elizabeth zijn dat ook. Verder verschijnt de natuurkundige Olearius en voegt zich de dichter Paul Fleming bij het gezelschap van Kircher. Voor de enigszins historisch geschoolde lezer duikt hier een probleem op. Hoe geloofwaardig zijn de historische figuren in deze roman? Moet een romanschrijver zich niet aan de feiten houden?

Kircher was een groot geleerde, egyptoloog, uitvinder van een soort jukebox en medisch onderzoeker. Dat komt bij Kehlmann niet uit de verf. Het christelijk geloof balanceert bij Kehlmann voortdurend op de rand van bijgeloof en magie. Deze hoorden zeker bij de zeventiende eeuw. Maar we hebben aan deze eeuw van de barok ook de prachtigste gezangen als uitdrukking van het christelijke geloof te danken.

Zoektocht

Het boeiendste gedeelte van deze roman is de beschrijving van het gezin waarin Tijl opgroeit en de weergave van de wanhopige zoektocht van zijn vader naar inzicht en geloof. De wrede verstoring van zijn oprechte zoeken door de beide heksenjagers is aangrijpend en onvergetelijk. Dit niveau bereikt de roman in de verdere hoofdstukken niet opnieuw.

Boekgegevens

Tijl, Daniel Kehlmann; uitg. Querido, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 214 0815 6; 352 blz.; € 19,99.