Wie bijvoorbeeld het Odenwald, Heidelberg of andere delen van de Palts –toch altijd geliefde bestemmingen voor Nederlanders– bezoekt, kan daarbij gebruikmaken van de studies over de Reformatie in dat gebied, die geschreven zijn door Eike Wolgast, emeritus hoogleraar aan de universiteit Heidelberg. Hij kan in ieder geval bijdragen aan kennis van de historische context waarin de Heidelbergse Catechismus is ontstaan en welke rol Luthers collega Philipp Melanchthon daarin speelde.

Melanchthon zorgde immers via zijn leerling Zacharias Ursinus dat we het deel over de dankbaarheid in de Heidelbergse Catechismus hebben, en dat stuk hadden we niet graag gemist. Wolgast weet boeiend en toegankelijk te schrijven, zodat zijn boek best vakantielectuur kan zijn.

In datzelfde vakantiegebied zal de bezoeker ongetwijfeld tentoonstellingen, lezingen en wandelroutes tegenkomen die te maken hebben met de Dertigjarige Oorlog. Dit jaar is het 400 jaar geleden dat die oorlog begon, een oorlog die bekendstaat als de bloedigste uit de Europese geschiedenis.

De Britse historicus Peter H. Wilson publiceerde een meer dan duizend pagina’s tellende geschiedenis van dit drama waarin het sterk ging om de strijd tussen Rome en Reformatie, tussen rooms-katholieke en protestante vorsten. Diep staat deze oorlog in het Duitse geheugen gegrift en Wilson vertelt waarom dat zo is. Miljoenen mensen stierven en toen na de vrede van Münster in 1648 deze strijd voorbij was, zag Europa er politiek en confessioneel geheel anders uit dan voor die oorlog. Gevolg van deze oorlog was ook dat veel mensen de buik vol hadden van theologische en kerkelijke discussies.

Zwarte Woud

Ook het Zwarte Woud is een geliefde vakantiebestemming, maar is veel meer dan een gebied voor wintersport en zomerse wandelingen. Het grote boek van de Duitse historicus Roland Weis en cartograaf Harald Riesterer presenteert in heldere teksten en mooie foto’s het zogeheten Hochschwarzwald. Het duo besteedt daarbij veel aandacht aan de geschiedenis van kerk en cultuur aldaar.

In dit boek krijgt het bekende en prachtige klooster St. Blasien vanzelfsprekend speciale aandacht. Dit klooster werd in de negende eeuw al gesticht en groeide in de loop der eeuwen gestaag in aantal kloosterlingen en in bezit van kerken en grondstukken. De uitbreiding ging zo ver dat het volgens de legende voor kloosterlingen mogelijk was onderweg naar Rome steeds in een eigen, dat wil zeggen onder St. Blasien vallend, klooster te overnachten.

De kennismaking met de Reformatie was echter verre van aangenaam, want tijdens de Boerenopstand –waarbij men zich ten onrechte beriep op Luthers vrijheidsbegrip– werd in 1526 het complete kloostercomplex vernietigd – waarna het met veel moeite weer opgebouwd werd tot wat het nu is.

Gelukkig kreeg het gebied ook op andere wijze met de Reformatie te maken, zoals blijkt uit het tweedelige overzichtswerk ”Reformation in Württemberg”. Heel anders was namelijk de geschiedenis van het klooster Alpirsbach in het noordelijke deel van het Zwarte Woud. Ambrosius Blarer, reformator en bevriend met de Duitse hervormer Martin Bucer, was enige tijd prior van dit klooster, dat in 1534 overging naar de Reformatie. Omdat de monniken vertrokken waren, werd het klooster –net als vele andere kloosters destijds– in gebruik genomen als school.

Inmiddels heeft het ook die functie verloren en wordt het mooie en veel bezochte complex gebruikt door nota bene de rooms-katholieke en de protestantse kerk voor gezamenlijke bezinning en studie.

Bodensee

Voor wie nog iets verder wil, is er de Bodensee, het prachtige meer dat Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland met elkaar verbindt. De streek is bekend als wijnbouwgebied en dat heeft de Bodensee grotendeels aan de monniken te danken. Dat zal niet bij iedere toerist bekend zijn.

Het boek van Thomas Knubben en Andreas Schmauder over de wijncultuur aan de Bodensee lijkt weliswaar meer iets voor liefhebbers van culinaire boeken, maar ook in dit boek is veel kerkgeschiedenis te vinden. De kloosters op Reichenau en in St. Gallen ontwikkelden de wijnbergen in het kader van ”ora et labora”, ”bid en werk”. Wijn was voor eigen gebruik bij maaltijden en bij de misviering, maar door de verkoop van wijn konden de monniken het klooster in stand houden.

Dat ze niet alles verkochten, blijkt uit de vermaning die de abt van Reichenau in 725 die zijn broeders toeriep: „Wee jullie, als jullie met geen ander doel vroeg opstaan om je zo snel mogelijk aan de drank over te geven en tot in de avond zo veel te drinken dat jullie gloeien van de wijn.”

Minder dan een halfuur rijden van Reichenau ligt Konstanz, de stad waar in 1415 Johannes Hus ter dood veroordeeld en terechtgesteld werd. De stad speelt een centrale rol in het boek over de ”Schwaben”, de naam voor de mensen die wonen in het gebied ten noorden van de Bodensee, zo ongeveer tussen Konstanz, Stuttgart en Augsburg.

Het gebied is rijk aan geschiedenis en bezienswaardigheden en wordt theologisch gekenmerkt door een sterke invloed van het piëtisme. De uitwerking daarvan wordt in dit interessante boek beschreven en getoond in gebruiksvoorwerpen, want dit luthers piëtisme kenmerkt zich door spaarzaamheid en werklust. Kenmerken die volgens sommigen alleen bij calvinisten voorkomen.

De voor Schwaben typische ”Maultaschen”, kleine, rechthoekige deegpakketjes met daarin vlees, zouden van rooms-katholieke oorsprong zijn, omdat zij op die manier in de vastentijd toch stiekem vlees konden eten zonder dat de pastoor het zag.

Zo helpt kennis van kerkgeschiedenis zelfs om te weten wat je op je bord krijgt.

”Beiträge zur badischen und kurpfälzischen Kirchengeschichte”, Eike Wolgast; uitg. Kohlhammer, Stuttgart; ISBN 978 31 703 0301 0; 368 blz.; € 40,-; ”Der Dreißigjährige Krieg. Eine europäische Tragödie”, Peter H. Wilson; uitg. Theiss, Aalen; ISBN 978 38 062 3628 6; 1160 blz.; € 49,95; ”Der Hochschwarzwald”, Roland Weis und Harald Riesterer; uitg. Thorbecke, Ostfildern; ISBN 978 3 799 95 1196 4; 480 blz.; € 39,90; ”Freiheit-Wahrheit-Evangelium. Reformation in Württemberg”, Landesarchiv Baden-Württemberg; uitg. Thorbecke, Ostfildern; ISBN 978 37 995 1235 0; 752 blz.; 2 dl.; € 55,-; ”Seewein. Weinkultur am Bodensee”, Thomas Knubben, Andreas Schmauder; uitg. Thorbecke, Ostfilden; ISBN 978 37 995 1153 7, 296 blz.; € 19,95; ”Die Schwaben. Zwischen Mythos & Marke”, Landesmuseum Württemberg; uitg. Belser Verlag, Stuttgart; ISBN 978 37 630 2757 6; 464 blz.; € 39,99.