Heel eventjes was Jozef Stalin terug op zijn oude stek in Oost-Berlijn. Het 4,80 meter hoge standbeeld van de gevreesde dictator stond afgelopen week een halfuurtje op de plek waar hij in 1961 geruisloos was verwijderd. De terugkomst van een schrikbeeld.

In de nacht van 13 op 14 november 1961 verdween Stalin uit Oost-Berlijn. Zonder uitleg. Geheel in stijl met de manier waarop hij zelf partijleden en miljoenen anderen uit het leven liet verdwijnen naar bijvoorbeeld strafkampen in de goelag. Alsof die mensen er nooit waren geweest.

De arbeiders die het evenbeeld van de Sovjetdictator destijds moesten verwijderen kregen als opdracht het beeld „onherkenbaar te verkleinen.” In dezelfde nacht werden de straatnaambordjes veranderd. De brede paradelaan richting het oosten heette niet meer ”Stalinallee”, maar Karl-Marx-Allee en Frankfurter Allee. De naam die iedereen zo lang angst had ingeboezemd was weggevaagd.

Massamoordenaar

De ”man van staal” die vorige week naar Berlijn is gehaald, is een identiek afgietsel van het oorspronkelijke beeld en komt uit de Mongoolse hoofdstad Ulaanbaatar. De ophef over zijn terugkeer naar de Duitse hoofdstad is gebruikt om de tentoonstelling bij de Stasigevangenis Hohenschönhausen ”Der Rote Gott” aan te kondigen.

Voor de foto’s in de kranten mocht Stalin een halfuurtje op zijn oude stek staan. Daarna bracht een takelwagen hem naar het museum. De curatoren van de tentoonstelling kozen ervoor om de despoot niet „in alle glorie te herstellen”, maar om hem op zijn rug te leggen. Hulpeloos ligt hij de komende maanden voor de ingang van de beruchte Stasigevangenis Hohenschönhausen, waar de tentoonstelling is ingericht. Daarna zal hij weer terugkeren naar Mongolië.

De bezoeker merkt direct waarom de expositie de titel ”De Rode God” draagt. Op indringende wijze is te zien welke religieuze trekken de verering van de man die verantwoordelijk is voor de dood van miljoenen bevatte. De massamoordenaar die religie en ook het christendom wilde uitbannen, moest zelf aanbeden worden. Zaten de Oost-Duitsers na Hitlers dood te wachten op het knielen voor een nieuwe Führer? De DDR-regering deed er alles aan om dit de eigen bevolking in te prenten.

Grootste vriend

Hoe ‘religieus’ de Stalincultus werd, laat de expositie goed zien. In cultuurhuizen en bij de communistische jongerenorganisatie FDJ was altijd een ”Stalinhoek” te vinden, waar gedichten werden opgezegd en liederen gezongen. De dictator werd steevast „de grootste vriend van het Duitse volk” genoemd. Zijn biografie werd steeds verder verfraaid, zodat ook zijn levensloop steeds meer een goddelijke status zou krijgen.

Wie de tentoonstelling binnenloopt, betreedt een andere wereld. De bezoeker ondervindt zo aan den lijve hoe het is om een kleurrijke wereld vol leven en nuance te moeten inleveren voor een leefomgeving waar alles rood is gekleurd. De allesomvattende gloed verschraalt de blik en trekt je onwillekeurig naar het portret van de Sovjetleider dat subtiel verandert van de originele foto naar de verfraaide propagandatronie. Ineens lacht een beminnelijke vader des vaderlands je toe, in plaats van dat je het ware gezicht ziet van de man die dood en verderf zaaide.

De expositie begint chronologisch in zijn geboorteplaats Gori, in het huidige Georgië. Al als twintiger blonk ”Ioseb dze Besarionis Dzjoegasjvili” uit in geweld. Hij werd wegens marxistische ideeën weggestuurd van het seminarie waar hij een opleiding tot Russisch-orthodox priester volgde. Met andere bolsjewieken pleegde hij talloze gewelddadige bankovervallen waarbij vele doden vielen. Hij liet zich Stalin noemen, de man van staal.

Zijn bereidheid om met geweld geld te stelen was een belangrijke inkomstenbron voor Lenin, die bezig was met het voorbereiden van de revolutie. Het leverde hem een belangrijke positie op die hem later van pas kwam bij het opklimmen binnen de partij.

Voor zijn greep naar de absolute macht werkte Stalin meedogenloos veel mensen uit de weg. Het wordt pijnlijk duidelijk dat zelfs het trouw dienen van de partijleider er niet automatisch voor zorgde dat je was gevrijwaard van een verbanning naar de goelag of de directe doodstraf. De lijst met veroordeelde Stalingetrouwen bij showprocessen is lang. Huiveringwekkend is ook het kille getal van de 40.000 handtekeningen die Stalin persoonlijk onder doodvonnissen zette.

Voorbeeld

De tentoonstelling richt zich al vrij snel op het Oost-Duitse perspectief op de Sovjetleider. De communistische partij in de DDR onder leiding van Walter Ulbricht deed er alles aan om de machthebber in Moskou als het grote voorbeeld neer te zetten in Duitsland. En dat ondanks de vele gruweldaden die toen al bij de bevolking bekend waren.

Wat dat betreft is de locatie van de expositie van grote historische betekenis. Voordat het de beruchte Stasigevangenis werd, hadden de Sovjets hier een speciaal kamp waarin onder anderen tegenstanders van het communisme werden vastgezet. Vanaf 1946 bevond zich in de kelder van het gebouw de centrale Sovjetgevangenis voor Oost-Duitsland. In april 1951 kreeg het DDR-ministerie voor Staatsveiligheid (MfS) de leiding over het complex, waar met name politieke gevangenen werden ondergebracht. Ze werden doorgaans slachtoffer van lichamelijke foltering en later steeds meer psychologische mishandeling.

De tentoonstelling geeft veel uitleg in het Duits en het Engels en laat goed zien hoe de Stalinverering vorm kreeg. Er zijn video’s met lofredes op de Sovjetdictator van partijleider Walter Ulbricht en afbeeldingen van propagandaplaten die overal in Berlijn hingen. Ook is er aandacht voor hoe voormalige vertrouwelingen van Stalin vakkundig van foto’s zijn verwijderd nadat ze in ongenade waren gevallen. Het bekendste voorbeeld is de in Mexico vermoorde partijideoloog Leo Trotski.

Onderwerping

Het moet voor de SED, de communistische partij in de DDR, niet eenvoudig geweest zijn om na twaalf jaar dictatuur van de nazi’s een compleet nieuw systeem met Stalin als Führer op te bouwen, zei curator Andreas Engwert bij de opening tegen de Berlijnse omroep RBB. „Massale marsen, vele monumenten en meer dan levensgrote portretten hadden als doel de Oost-Duitse bevolking aan de SED te onderwerpen.”

De expositie toont dat het lukte. De propaganda richtte zich daarbij vooral op de jeugdbeweging, de Freie Deutsche Jugend (FDJ). In diverse propagandafilms zijn ook massabijeenkomsten te zien die het stalinisme aantrekkelijk moesten maken. Die zijn natuurlijk in scène gezet, zegt Engwert. „Maar je ziet ook mensen die echt vol vuur waren om de DDR op te bouwen.”

Opvallend is dat de Stalinverering na zijn dood op 5 maart 1953 niet alleen in stand bleef, maar zelfs extra bombastische vormen aannam. Waar met diverse onderdelen van zijn schrikbewind ruw werd gebroken, leek het wel alsof de mythevorming juist werd aangewakkerd. Voorbeeldstad Eisenhüttenstadt werd Stalinstadt, en er werden „vrijwillige collectes” gehouden voor nieuwe standbeelden die door de hele DDR verschenen. Pas met de destalinisatie vanaf 1961 onder Nikita Chroesjtsjov werd de mythe doorbroken en kwam er aandacht voor de misdaden van de dictator.

Poetin

Voor de bezoekers van vandaag de dag is nog moeilijk voor te stellen dat een dictator en massamoordenaar zo’n goddelijke status kon krijgen. Museumdirecteur Hubertus Knabe wil met deze tentoonstelling een verbinding leggen met autocratische leiders als Poetin en Erdogan, zegt hij tegen RBB. Volgens hem is dat een les voor nu. „Het is intrigerend om te zien hoe zo veel intelligente mensen zich destijds hebben laten verleiden.”

”Der Rote Gott – Stalin und die Deutschen” is tot 30 juni te zien in Museum Gedenkstätte Berlin-Hohenschönhausen, Genslerstrasse 66 in Berlijn. stiftung-hsh.de