Auteur is de Leidse hoogleraar Hebreeuwse en Aramese taal- en letterkunde prof. Holger Gzella, bij uitstek bekwaam in deze materie. Het boek getuigt van een grondige stofbeheersing en is pakkend geschreven. Je proeft bij het lezen de passie van de auteur voor zijn vak, hij is een gids die trefzeker en soms ook met humor de lezer weet te leiden.

Taal en cultuur zijn nauw verbonden. Via de geschiedenis van het Aramees maakt de lezer kennis met wisselende tijden en cultuurhistorische processen in het oude Nabije Oosten tot op de dag van vandaag. In zekere zin vormt het Aramees een brug van het oude naar het moderne Nabije Oosten. Nog steeds zijn er groepen die Aramees spreken, ook in Nederland (de Syrisch-orthodoxe kerk in Oost-Nederland). Zelfs werd het jaar 2016 door de Syrisch-orthodoxe aartsbisschop van Duitsland uitgeroepen tot Jaar van de Aramese Taal.

Nu is het eigenlijk niet goed mogelijk om over ”het” Aramees te spreken. Het gaat eerder om een taalgroep of taalfamilie, waar bovendien nauwelijks of niet een duidelijk aanwijsbaar etnische groep en territorium achter staan. Er is nooit een Aramees wereldrijk geweest, of een coherente Aramese cultuur. In feite is ”Aramees” een verzameling van tientallen spreek- en schrijftalen, met eigen lettervormen die zich in de loop der tijd ontwikkelden, maar tegelijk de basis gingen vormen voor langdurige en culturele en godsdienstige tradities.

Bestuurstaal

Het Aramees ontstond ergens aan het einde van het tweede millennium v.Chr., en ontplooide zich als communicatiemiddel bij de Syrische volken ten noorden van Israël in de negende en de achtste eeuw v.Chr. De gebieden waarin vormen van het Aramees werden gebruikt, werden daarna geannexeerd door de opkomende machten van Assyrië, respectievelijk Babylonië en Perzië, tussen de achtste en de vierde eeuw v.Chr.

Het Aramees dat als gestandaardiseerde kanselarijtaal in een aantal Syrische stadstaten gangbaar was, werd door deze wereldrijken overgenomen en ging functioneren als internationale bestuurstaal, een soort overkoepelende ambtstaal, van Egypte tot Afghanistan.

De snelle verbreiding van het Aramees zal mede te danken zijn geweest aan het handige alfabetschrift: een stuk eenvoudiger te leren en te schrijven dan het ingewikkelde Mesopotamische spijkerschrift.

Langzaam maar zeker ontstond er een Aramese literaire traditie. Iets daarvan treffen we ook in de Bijbel aan. Delen van de boeken Daniël en Ezra zijn in het Aramees geschreven. Daarnaast bevatten zowel het Oude als het Nieuwe Testament allerlei Aramese woorden en uitdrukkingen, die door Gzella op boeiende wijze worden behandeld.

Keerpunt

Te bedenken is dat het Hebreeuws vanaf de vijfde eeuw v.Chr. al meer door het Aramees vervangen werd. Ook Jezus en de apostelen spraken Aramees. Een keerpunt in de ontwikkeling van het Aramees kwam in de hellenistisch-Romeinse periode, waarin afzonderlijke, identiteitsbepalende Aramese literaturen ontstonden, boekreligies met elk een corpus heilige geschriften en liturgische werken. Regionale ambtstalen of dialecten werden uitgebouwd tot universele schrijftalen die de religieuze tradities vastlegden voor alle toekomstige generaties – tot op heden dus.

Treffend typeert Gzella het Aramees als de tot nu hardnekkigste taal van het Midden-Oosten. Als geen ander maatschappelijk verschijnsel vormt het Aramees het langetermijngeheugen van de regio, die sommige vroege beschavingen en de tot op heden mondiaal meest verspreide godsdiensten heeft voortgebracht.

Krachtig voert hij het pleidooi voor de bestudering van deze taal en cultuur, die belangrijk blijft voor de geesteswetenschappen. Helaas wordt dit door calculerende universiteitsbestuurders die beknibbelen op ”de kleine talen”, en door het brede publiek in Nederland, steeds minder ingezien.

Maar wie weet zal dit knappe boek voor een keerpunt zorgen.

De auteur is hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA).

Boekgegevens

De eerste wereldtaal. De geschiedenis van het Aramees, Holger Gzella; uitg. Athenaeum–Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 253 0701 1; 403 blz.; € 35,-.