Hij heeft bepaald niet de uitstraling van een dokter. Het weinige haar dat hij nog bezit, hangt in pieken op zijn schouders. Een colbertje zonder stropdas. Ala Bashir is niet alleen medicus, maar ook kunstenaar, en dat is hem aan te zien. De 64-jarige Irakees was gisteren in Amsterdam om zijn zojuist verschenen boek, ”Getuigenissen van Saddams lijfarts. Berichten uit een duistere, krankzinnige wereld”, te promoten. Daarin beschrijft hij de moderne geschiedenis van Irak aan de hand van zijn persoonlijke ervaringen.

Het waren juist die artistieke talenten die ervoor zorgden dat Saddam Hussein Ala Bashir in zijn privé-leven toeliet en hem volledig vertrouwde, aldus de arts. „Saddam gaf veel om kunst en literatuur. Aangezien ik schilder en beeldhouwer ben, had ik zijn volle aandacht. Hij respecteerde me daarom en mocht me op een gegeven moment zelfs graag.”

Scheermesje

De eerste keer dat Ali Bashir van Saddam Hussein hoorde, was in de herfst van 1959. De jonge Saddam nam deel aan een mislukte moordaanslag op de toenmalige minister-president Abdul Karim Kassem. Een volksrechtbank veroordeelde de jeugdige revolutionair bij verstek ter dood. Saddam vluchtte via zijn geboortestreek Tikrit naar Syrië om zich voor te bereiden op een nieuwe couppoging.

„Saddam was bij de schotenwisseling met de lijfwachten van Kassem gewond geraakt”, verhaalt Bashir. „Een kogel was zijn linkerscheen binnengedrongen. Maar toen hij bij artsen die, zoals hij wist, tot de Ba’ath-partij behoorden, hulp zocht om de kogel te laten verwijderen, schijnen die geweigerd te hebben. „Daarom heb ik de kogel er zelf maar met een scheermesje uit gesneden”, vertelde hij me later. Hij herinnerde mij graag aan die geschiedenis wanneer hij geneeskundige hulp nodig had en de behandeling misschien een beetje pijn kon doen.”

De comeback van Saddam liet niet lang op zich wachten. Via staatsgrepen en interne machtsspelletjes werkte hij zich steeds verder in het centrum van de macht. Op 16 juli 1979 sloeg hij zijn slag. Het zittende staatshoofd Ahmed Hassan al-Bakr trad „om gezondheidsredenen” af, aldus de officiële verklaring. In feite stuurde Hussein hem de laan uit, om zich vervolgens als nieuwe president van Irak en voorzitter van de Revolutionaire Commandoraad te laten installeren.

Mercedes

Drie jaar later had Ala Bashir zijn eerste ontmoeting met de dictator in Bagdad. Saddam ontbood een twintigtal artsen op het presidentiële paleis om een beloning -een splinternieuwe Mercedes- in ontvangst te nemen. Daarmee wilde hij zijn dankbaarheid betuigen voor de inzet van de doktoren bij de behandeling van de vele gewonden die in de oorlog met Iran vielen.

„Hij liep rond om ons allemaal een hand te geven, terwijl we samen met hem werden gefotografeerd”, herinnert Bashir zich. „Toen hij bij mij kwam en mijn naam hoorde, keek hij verrast op. „U bent niet toevallig ook de schilder Ala Bashir?” vroeg hij. Toen ik bevestigend antwoordde, zei hij: „Het is toch ongelooflijk. U moet straks nog even blijven en een praatje met mij maken.” Drie dagen later kreeg ik een telefoontje van een medewerker van Saddams staf, die me vertelde dat ik lid was geworden van het artsenteam van de president.”

Gaandeweg bouwde de arts een steeds nauwere relatie met de Iraakse leider op. Voor elk kwaaltje en ieder pijntje van Saddam en zijn uitgebreide familie werd Ala Bashir opgetrommeld. Langzaam maar zeker kreeg hij ook een schokkend inzicht in de vele gruwelijkheden waaraan het regime zich schuldig maakte. Vooral de zoons van Hussein, Uday en Qusay, pleegden de ene na de andere wandaad.

Hagelgeweer

Behalve in het zonder pardon neerschieten van mensen die hem niet aanstonden, blonk Uday uit in het organiseren van liederlijke feesten waarbij hij de deelnemers aan zijn wrede spelletjes blootstelde. Bashir: „Uday besliste bijvoorbeeld hoeveel sterke drank ze moesten drinken en hoe snel ze die naar binnen moesten werken. Als iemand weigerde of zich probeerde te drukken dan riep hij zijn lijfwachten, die de drank desnoods met geweld naar binnen goten. Hij had een apparaatje aangeschaft, een soort staaf die folteraars van de inlichtingendienst gebruiken om hun slachtoffers elektrische stoten mee toe te dienen als ze worden verhoord. Daarmee zwaaide hij dan in het rond, en hij gebruikte het ding te hooi en te gras op zijn vrienden. Hij haalde ook graag een hagelgeweer tevoorschijn waarmee hij dan voor de lol op zijn vrienden schoot.”

Ook vrouwen moesten het vaak ontgelden bij Uday. Hij stuurde zijn handlangers erop uit om mooie meisjes te ronselen met wie hij de nacht kon doorbrengen. „Een van deze vrouwen kwam naar mijn kliniek”, aldus dokter Bashir. „Ze had zich thuis bij haar familie per ongeluk aan een petroleumkachel gebrand. Dat zei ze tenminste. Maar toen ik haar onderzocht bleek ze twee identieke, ronde brandwonden op haar billen te hebben. Midden in de wonden kon ik de inscriptie ”schande” lezen.”

Saddam Hussein zelf omschrijft Ala Bashir als een „psychopaat die zich tussen extremen beweegt. […] Het ene moment is hij uiterst vriendelijk en voorkomend. Aan de andere kant kan hij ook heel wreed en onvoorspelbaar zijn. De keren dat ik hem heb ontmoet, was hij altijd zeer beleefd en gedroeg hij zich normaal.”

Genegenheid

Hoe slaagde Bashir erin de sympathie van een duister figuur als Saddam te winnen? „In de eerste plaats had ik een dokter-patiëntrelatie met hem. Dat heeft niets met sympathie te maken. Mijn artistieke gaven hebben er wel toe geleid dat hij genegenheid voor me opvatte. Ik was ook altijd zeer beleefd tegen hem, dat moest je ook wel zijn. Anderzijds beantwoordde ik al zijn vragen, ook als ik daarmee kritiek spuide. Dat moest soms natuurlijk wel op een diplomatieke manier.”

Die genegenheid was zeker niet wederzijds, benadrukt Bashir: „Opnieuw: ik had een professionele verstandhouding met hem. Hij is ook een heel slimme en intelligente man. Maar als gewoon burger heb ik absoluut geen respect voor hem. Hij heeft een heleboel wreedheden op zijn geweten. Afgezien daarvan had Saddam überhaupt geen vrienden. Daarvoor was hij veel te wantrouwend. Hij vertrouwde niemand.”

Dat wantrouwen ging zo ver dat Saddam Hussein volgens Ala Bashir ook geen dubbelgangers had, zoals de media jarenlang beweerden. „In de Arabische kranten is mijn naam diverse keren genoemd. Ik zou als plastisch chirurg die dubbelgangers hebben gecreëerd. Ik heb Saddam meer dan twintig jaar onder behandeling gehad en hij heeft me nooit gevraagd dubbelgangers voor hem te maken. Ik heb ook nooit gehoord dat dat elders is gebeurd. Als dat zo was, dan zou ik het zeker weten. Bovendien voelde Saddam niets voor het idee uit het oogpunt van veiligheid. Hij was veel te wantrouwend om iemand anders zich voor hem uit te laten geven.”

Levens redden

Hoewel de Iraakse dictator te pas en te onpas snoeide in het kringetje van getrouwen om hem heen, overleefde Ala Bashir steeds de zuiveringen aan de top. Kan iemand die zo dicht bij Saddam stond wel schone handen hebben? De arts veert op. Heftig: „Het is aan de mensen wat ze van me denken. Het Iraakse volk weet dat onderscheid heus wel te maken. Ik heb me altijd op afstand gehouden. Ik heb nooit tegen Saddam gelogen. Ik heb nog nooit in mijn leven onwaarheid gesproken.”

De kritiek dat hij jarenlang een brute dictator en zijn familie heeft geholpen, wijst Ala Bashir resoluut van de hand. „Waarom bekommert een Duitse arts zich om het lot van een neergeschoten Britse piloot? Waarom behandelt een Nederlandse chirurg een misdadiger? Het oordeel over iemand is aan de rechter of aan het volk. Als arts ben ik er om levens te redden.”

Daarom bleef Bashir al die jaren op zijn post en sprak hij zich niet openlijk uit over de wandaden van het regime. „Als ik mijn land had verlaten, had ik nooit meer terug kunnen komen. Dan had ik mijn studenten en patiënten verraden. Het is altijd makkelijk om de frontlinie te ontvluchten. Het is veel moeilijker om te blijven en door te vechten.”

Toch vond dokter Bashir het nodig om in juli vorig jaar, na de val van het Iraakse regime, zijn vaderland te ontvluchten. „Er zijn heel veel Irakezen vertrokken. Het was heel onveilig voor ons. Er was geen orde meer in het land. Criminelen konden vrij rondlopen. Veel artsen zijn vermoord of ontvoerd. Ze hadden het speciaal op prominente figuren voorzien.”

Grappen

De geallieerde invasie van Irak was niet nodig geweest, meent Ala Bashir. „De laatste twee jaren dat Saddam aan het bewind was, begon zijn macht af te brokkelen. Mensen maakten openlijk grappen op straat over de regering. Het regime zou zeker gevallen zijn, maar de vraag was natuurlijk hoe lang het nog zou duren. De Amerikaanse inval heeft de zaak alleen maar bespoedigd.”

De val van Saddam was zeker niet de reden voor de oorlog, zegt de Iraakse arts stellig. „Je moet wel gek zijn om te denken dat een land zijn zonen opoffert uitsluitend om van een dictator af te komen. Dat neemt niet weg dat het een zeer slecht regime was, dat absoluut moest vertrekken. De manier waarop was alleen verkeerd.”

Wat de werkelijke redenen voor de invasie dan wel waren, laat Bashir in het midden. „De toekomst zal het leren”, merkt hij vaag op. De aanwezigheid van massavernietigingswapens in elk geval niet, benadrukt hij. „Ik heb veel met de mensen gesproken die aan het nucleaire programma en andere wapenprojecten werkten. Ik heb ze er expliciet naar gevraagd. Zij antwoordden allemaal dat Irak geen massavernietigingswapens bezat. Sterker nog: velen gaven toe dat ze valse rapporten opstelden om Saddam te laten geloven dat ze al heel ver gevorderd waren met de ontwikkeling en productie van massavernietigingswapens.”

Liefde

Als kunstenaar raakte de sjiitische moslim Bashir gefascineerd door de figuur van Christus, Die een centraal thema in zijn artistieke werk werd. „Zijn boodschap van liefde heeft me diep geraakt. Dat is precies wat we missen om een gezonde samenleving te creëren. Zelfs veel christenen begrijpen het niet. Als de Amerikanen die de martelingen in de Abu Ghraib-gevangenis hebben gepleegd échte christenen waren geweest, dan zou dat nooit zijn gebeurd.”

Die liefde is ook de belangrijkste voorwaarde om het nieuwe Irak op te bouwen, meent Ala Bashir. „Zo lang de schaduw van haat, wraak en agressie over ons land hangt, zullen we geen democratie kunnen claimen. Natuurlijk kun je overal een gedwongen democratie introduceren. Maar voor een échte democratie is behalve goed onderwijs en deugdelijke informatie vooral een klimaat van liefde en vergevingsgezindheid nodig.”

Mede n.a.v. ”Getuigenissen van Saddams lijfarts. Berichten uit een duistere, krankzinnige wereld”, door Ala Bashir en Lars Sgurd Sunnanå; uitg. Het Spectrum, Utrecht, 2004; ISBN 90 712 0610 6; 320 blz.; € 14,95.