De tentoonstelling van het Deutsches Historisches Museum in Berlijn heeft die gedachte heel interessant uitgewerkt door te laten zien wat het Luther-effect op Zweden, de VS, Korea en Tanzania is geweest. De catalogus bij deze tentoonstelling geeft daarover veel informatie en bevat prachtige afbeeldingen.

Indrukwekkend zijn de beelden van de Herrnhutter Zending in Afrika, waar men met zegen werkte vanuit Luthers overtuiging dat het Woord kracht heeft. Zelf vond ik het meest opvallend de serie kleurrijke afbeeldingen waarin het leven van Jezus in het Koreaans wordt weergegeven. Dat wil dus zeggen de geboorte van de Heiland in een Koreaanse stal met een Koreaanse Jozef en Maria. Daarachter zit de gedachte van Luther dat je het Woord zo dicht mogelijk bij de mensen moet brengen. Op deze wijze wordt het Evangelie niet een buitenlands verhaal, maar een boodschap die duidelijk voor de Koreanen is bedoeld.

Hoe dat niet alleen in Korea maar in heel Azië gewerkt heeft, vertelt Scott Sunquist –hoogleraar aan Fuller Theological Seminary in Amerika– in zijn boek over de geschiedenis van kerk en zending in dat werelddeel. Interessant is om te lezen hoe Luthers theologie via Amerika in Korea komt en –om het even zo te zeggen– welke ontwikkelingen Luther dan meemaakt. Het boek van Sunquist brengt de lezer beknopt en helder op de hoogte van de geschiedenis van het christendom in Azië, en hoe de boodschap van de Reformatie vorm kreeg in een niet-westerse context.

Oost-Europa

Gelukkig wordt dit jaar ook aandacht geschonken aan de doorwerking van Luthers Reformatie in Oost-Europa. Wie daarvan een goed beeld wil krijgen, kan terecht in het rijk geïllustreerde boek dat onder redactie van onder anderen de Duitse historicus prof. Joachim Bahlcke verscheen.

In totaal beschrijven 23 deskundigen de Reformatie in de verschillende Oost-Europese landen en de doorwerking daarvan op kerk, cultuur en wetenschap. Door de Koude Oorlog is dit deel van Europa wat op afstand komen te staan en dat verandert sinds de val van de Muur geleidelijk aan.

In Luthers tijd was dit gebied grotendeels deel van het Duitse rijk en juist daar voelde men zich aangesproken door zijn verzet tegen Rome. Ulrich Wien, kerkhistoricus van de universiteit Koblenz-Landau, spreekt in dit verband toch over de Reformatie als een exportproduct. Dat is omdat hij in de bundel die onder zijn redactie verscheen ook de oostelijke gebieden buiten het toenmalige Duitse rijk betrekt.

Panorama

Een veelheid van auteurs beschrijft de kerkelijke en politieke receptie van Luthers ideeën. Dat resulteert in een prachtig panorama van de veelzijdigheid van het protestantisme. De afbeeldingen bij het boek van Wien kunnen gevonden worden in het boek ”Der Luthereffekt im östlichen Europa”, dat vele afbeeldingen van meer en minder bekende kunstwerken biedt. Opmerkelijk lijkt het dat het in dit boek ook veel over het calvinisme gaat, maar dat is inderdaad slechts een kwestie van schijn.

In werkelijkheid was het Luther-effect qua theologie op Calvijn het grootst en dus hoort ook de gereformeerde traditie in dit boek thuis. Overigens zijn beide boeken prima leesstof voor wie zich voorneemt daar alles eens in het echt te gaan bekijken. In Oost-Europa is sowieso veel moois aan kerken en kunst uit de Reformatietijd te zien en als we straks 2017 achter de rug hebben, moeten we die kant maar eens op. Zal de mensen en de kerken daar zeker goed doen.

Communisme

Nu we toch in Oost-Europa zijn, is het goed ook aandacht te geven aan de lijn die vanuit de Reformatie naar het communisme loopt. Luthers boodschap van de vrijheid van een christenmens werd in zijn tijd al opgevat als een oproep voor sociale gerechtigheid.

Luther had daar op zich geen moeite mee want hij protesteerde vanuit het Evangelie sterk tegen de wijze waarop vele boeren en arbeiders uitgezogen en onderdrukt werden. Het werd hem echter te veel toen iemand als Thomas Müntzer dit protest omzette in een gewelddadige opstand die in 1525 leidde tot de bloedige Boerenoorlog.

Het gedachtegoed van Müntzer is onlangs toegankelijk gemaakt in de editie van zijn geschriften. De man heeft een slechte naam, maar wie hem zo leest, zal meer begrip krijgen voor zijn positie en voor zijn oproep tot verzet. Dat zijn oproep tot opstand zo veel gehoor vond, zegt veel over de sociale en economische nood die er toen heerste.

Ellendig

Het latere communisme heeft zich op Müntzer beroepen en kon ook best waardering opbrengen voor Luther in zijn eerste jaren. Dat is dus de Luther met zijn verzet tegen Rome, zijn opkomen tegen onrecht en zijn boodschap van vrijheid.

De waardering was er niet meer voor de Luther die de boeren en arbeiders ‘liet vallen’. De Duitse historicus Gerd Koenen publiceerde onlangs een enorme studie over de geschiedenis van het communisme. Hij gaat ook in op het religieuze communisme van Müntzer.

Koenen laat zien hoe de ellendige werkelijkheid mensen steeds weer voor deze opvatting doet kiezen. Müntzer zag die ellende en meende dat hij er met de boodschap van Luther iets aan kon doen. Diezelfde bedoeling hadden volgens Koenen allen die het communisme voorstonden. Feit is wel dat waar de standbeelden van Luther nog overal staan, die van de leiders van het communisme op veel plaatsen omver gehaald zijn.

”Der Luther Effekt. 500 Jahre Protestantismus in der Welt”, P. Burschel e.a.; uitg. Hirmer Verlag, München; ISBN 978 3 7774 2718 8; 432 blz.; € 45,-; ”Explorations in Asian Christianity”, Scott W. Sunquist; uitg. IVP Academic, Nottingham; ISBN 978 0 8308 5100 3; 336 blz.; $ 45,-; ”Thomas Müntzer. Schriften, Manuskripte und Notizen. Band 1”, Armin Kohnle und Eike Wolgast (red.); uitg. Evangelische Verlagsanstalt, ISBN 978 3 374 02202 1; 544 blz.; € 58,-; ”Die Farbe Rot. Ursprünge und Geschichte des Kommunismus”, Gerd Koenen; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 71426 9; 1133 blz.; € 38,-; ”Der Luthereffekt im östlichen Europa”, Joachim Bahlcke, Beate Störtkuhl und Matthias Weber (red.); uitg. De Gruyter Oldenbourg, München; ISBN 978 3 11 050159 9; 382 blz.; € 29,95; ”Exportgut Reformation”, Ulrich A. Wien/Mihai-D. Grigore (red.), uitg. Vandenhoeck & Reuprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 10154 4; 486 blz.; € 74,99.