In sommige recente publicaties over Maarten Luther staat dat hij in 1483 in Eisleben werd geboren als zoon van de mijnwerker Hans Luther en Margarethe Lindemann. Blijkbaar is nog niet algemeen bekend dat de latere reformator als Martin(us) Luder ter wereld kwam en in de eerste helft van zijn leven die naam droeg. Pas enkele weken of hooguit een paar maanden voordat hij op 31 oktober 1517 zijn 95 stellingen aan de deur van de Slotkerk in Wittenberg spijkerde, veranderde hij zijn naam in Luther.

Tevoren gebruikte hij consequent de naam Martinus Luder. Maar toen hij op diezelfde dag in een lange brief aan een kerkelijke superieur zijn 95 stellingen gaf, tekende hij met Luther. Dit was de naam die hij voortaan zou gebruiken. Alleen gedurende een korte periode, van november 1517 tot 1519, voerde hij daarnaast ook wel de Latijnse naam Eleutherius.

In beperkte kring

Welke reden had Luther om zijn naam te veranderen? Een theorie die, althans tot 2016, onder theologen veel bijval vond, legt verband met het Griekse woord eleutherios: bevrijde. In dit woord en in de Latijnse naam Eleutherius komt de vrijheid van de christenmens tot uiting: de christen is vrij geworden van Gods toorn. Deze uitleg trof ik aan bij een bezoek aan de in september geopende Luthertentoonstelling in Museum Catharijneconvent. Met andere woorden: de letter ”d” in Luder werd vervangen door de ”th” in eleutherios.

Die verklaring van de naamsverandering is intussen niet onweersproken gebleven. In 2016 mengde prof. Jürgen Udolph, Duitslands bekendste naamkundige, zich in de discussie. Udolph, hoofd van het Zentrum für Namenforschung in Leipzig, maakte korte metten met de theologisch gefundeerde theorie. Met het oog op de viering van 500 jaar Reformatie publiceerde hij een boek onder de titel ”Martinus Luder – Eleutherius – Martin Luther, warum änderte Martin Luther seinen Namen?”.

Volgens Udolph is de theologische uitleg onjuist, omdat de verandering van Luder in Luther voorafging aan het gebruik van de naam Eleutherius. In een interview in de Mitteldeutsche Kirchenzeitungen (7 november 2016) wees Udolph erop dat Luther deze Latijnse naam alleen in heel beperkte kring gebruikte. Brieven aan niet meer dan zes of zeven intieme vrienden en bekenden ondertekende hij met die naam; nooit zette hij Eleutherius onder een officieel document.

Negatieve klank

Op de vraag van de interviewer waarom in de tijd van Luther namen werden veranderd, antwoordde Udolph dat dit meestal gebeurde om ze wat chiquer te laten klinken. Luthers medewerker Melanchthon heette eigenlijk Schwarzert (Zwarte). Van de woorden schwarz en Erde (zwarte grond) werd de Griekse naam Melanchthon gemaakt.

Martinus Luder veranderde zijn naam in Luther in de tijd dat hij aan de universiteit van Wittenberg doceerde. De bevolking van deze stad sprak overwegend Nederduits (Platduits); de bovenlaag, waartoe Luder als professor behoorde, sprak Hoogduits. Zelf kon hij zich zowel in het Nederduits als in het Hoogduits uitdrukken, want hij woonde in zekere zin links en rechts van de dialectgrens. Het stadje Mansfeld, waar hij opgroeide, lag in Nederduits gebied. Daarentegen spraken zijn ouders thuis een Thürings dialect en had Martin Luder tussen 1498 en 1508 zijn opleiding genoten in Eisenach en Erfurt in Thüringen.

De naam Luder, die van Nederduitse herkomst is, klonk destijds beslist negatief. Volgens een door Udolph geraadpleegd Oudhoogduits woordenboek had het woord Luder (uitgesproken als loeder) ongunstige bijbetekenissen zoals verlokking, valstrik, liederlijke levenswandel en wellusteling (zoals ook in het Nederlands de woorden loeder en verloederen een ongunstige klank hebben). Martinus Luder koos dan ook voor de naam Luther, „de edele Hoogduitse variant van zijn naam, om zich niet bloot te stellen aan het gevaar dat iemand hatelijke opmerkingen zou kunnen maken.”

Opgewaardeerd

Interessant is wat prof. Udolph over de herkomst van de naam Luder of Luther meedeelde. De naam stamt af van een Oudgermaanse voornaam en bestaat uit twee delen. In het eerste deel zit het woord Laut, in de zin van bekend, beroemd. In het tweede deel Haria: leger of krijgsvolk. Deze naam hangt samen met Lothar. Dit is de Hoogduitse vorm, terwijl Luder (met een d) de Nederduitse vorm is, afgeleid van de naam Liud-Hari.

Waarom werd er dan gekozen voor Luther en niet voor Luter? Omdat, aldus Udolph, de naam door de th werd opgewaardeerd en daardoor chiquer werd.

De auteur is amateurkerkhistoricus.