Een economie die ingericht is volgens Gods bedoeling mag niet in het teken staan van ”almaar meer”, maar in het teken van ”het genoeg”. Die les bracht mijn leermeester prof. dr. B. Goudzwaard, emeritus hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam, mij bij. God gaf Israël tijdens de woestijnreis het manna, genoeg voor elke dag. En Hij beloofde Zijn volk een land overvloeiende van melk en honing. Hij voorziet en is niet karig.

Ook bij overvloed mag het criterium van het genoeg nooit van de radar verdwijnen. Wie daartoe in staat is, moet zijn middelen ook inzetten om de noden van de naaste te helpen lenigen. Het ging en het gaat echter fout, want we baden hier in het Westen in luxe en weelde, ook al zit Lazarus bij de poort.

Ik weet nog dat prof. Goudzwaard eens tegen mij zei: „Roel, de economie van het genoeg lijkt te zijn mislukt. Jij houdt je bezig met landbouw en voedsel, en juist daar moet dat tot desastreuze gevolgen leiden. Daarom moet je aanknopingspunten proberen te vinden om het thema opnieuw ter sprake te brengen.”

Hij had gelijk: de economie van landbouw en voedsel is bijzonder, en als ergens ”genoeg” belangrijk is dan is het dáár. ”Te weinig” betekent honger of armoede, soms zelfs te midden van een wereld van overvloed, waar meer dan genoeg voedsel voor iedereen wordt geproduceerd. ”Te veel” leidt tot obesitas en zwaarlijvigheid. Het maakt mensen letterlijk ongezond en ziek. Dat is een groeiend probleem. Als je beide zaken bij elkaar optelt, heeft één op de twee mensen in de wereld vandaag een met voedsel gerelateerd probleem. Daarnaast is er nog de voedselverspilling, die soms wel tot 40 procent kan oplopen. Er is dus alle reden om opnieuw aandacht te vragen voor een economie van het genoeg.

Eng

Mensen, ook christenen, vinden een economie van genoeg vaak eng. Ze zien haar als een spelbreker die hen belet om mee te doen in de voortgaande welvaartsgroei. Het heil op aarde is niet alles, maar het brengt wel veel gemak, genot en status. Zij denken, ook al wordt dat niet expliciet uitgesproken, dat genoeg te weinig is. Dit getuigt niet alleen van een sterk materialistische levenshouding en het op een bijna afgodische manier geboeid zijn door geld en goed, maar het is ook een faliekante misvatting. Genoeg is juist beter.

Iemand die dat heeft laten zien is Joe Dominguez. Hij groeide op in de New Yorkse wijk Harlem. Dominguez ging op zijn 31e met pensioen, na een korte succesvolle carrière als financieel analist. Hij was binnen, maar Wall Street had hem niet gelukkig gemaakt en hij wilde daarom niet in zijn oude beroep doorgaan. Precies 25 jaar geleden ontwikkelde hij samen met schrijfster Vicky Robin een programma bestaande uit negen stappen onder de titel ”Je geld of je leven”. Dit programma moest mensen helpen om financieel onafhankelijk te worden.

Duizenden mensen hebben in de loop van de jaren van hun stappenplan en trainingen gebruikgemaakt. Het resultaat was vaak verbluffend. Gemiddeld slaagden de deelnemers erin hun uitgaven met 25 procent terug te brengen en zich daar ook nog gelukkiger bij te voelen. Dat laatste hangt denk ik samen met het gegeven dat mensen positiever waren over hun relaties, waar ze meer tijd en aandacht aan leerden te besteden.

De economie van het genoeg heeft namelijk niet alleen met geld, maar ook met tijd te maken. De schulden van de cursisten namen af en hun vrije tijd nam toe. Joe Dominguez gaf mensen een ander denkperspectief. Hij leerde hun te denken in termen van genoeg met behulp van de zogenaamde bestedings-gelukscurve.

Deze curve laat het verband zien tussen het geluk of de levensvervulling die mensen ervaren en het geld dat ze uitgeven. De curve heeft een parabolisch verloop: in eerste instantie leidt een toename aan bestedingen tot een toename van geluk of levensvervulling, maar als de bestedingen nog verder worden opgevoerd neemt het geluk af.

Het punt dat Dominguez maakt, is dat we met ons bestedingspatroon vaak rechts van de top zitten, voorbij genoeg. En dat geldt voor een grote range aan inkomensniveaus, ontdekte hij. Voor bijna iedereen is dat dus een issue. Bedenk maar eens wat er in de kast hangt of in de schuur staat en bijna nooit wordt gebruikt. Zeker als je niet zo’n opruimtype bent, moet het niet moeilijk zijn om daar voorbeelden bij te bedenken. En dat is volgens Dominguez vaak nog maar het topje van de ijsberg.

Probleem

We beseffen vaak niet dat dit een probleem is, omdat we steeds maar meer willen en genoeg uit ons woordenboek verbannen. We verdringen signalen dat meer niet gelukkiger maakt. Die signalen passen bovendien niet in het algemene patroon van de cultuur. De teneur van de reclame is altijd hetzelfde: wil je gelukkig en blij worden, koop dan ons product.

Wanneer mensen na een inventarisatieoefening uit de training doorkrijgen dat ze in het teveeltraject zitten en ze korte metten maken met overbodige goederen, hebbedingetjes en impulsaankopen, blijkt dit opluchting te geven.

Kritisch

De economie van het genoeg vraagt allereerst om kritische consumenten die zichzelf en anderen vragen stellen (zie ”Vier tips om te leven van het genoeg”). Wat heb ik echt nodig? Wat koop ik? Kan ik dat ook betalen? Is het wijs als ik dit nu doe, terwijl ik het eerder niet echt van plan was? Wat houd ik voor mezelf? Waar kan en moet ik anderen helpen met de overvloed die ik ontvang?

Voor zover ik kan nagaan heeft Dominguez zijn boek niet vanuit een specifiek christelijk perspectief geschreven. Maar met zijn pleidooi voor een bewuste en eenvoudige levensstijl roert hij wel een belangrijk punt aan dat westerse christenen ter harte moeten nemen. Hij wil dat het geld ten dienste komt van de waarden van mensen, van dat wat zij echt belangrijk vinden. Als ik eerlijk ben, moet het zowel op het punt van die waarden als op het punt van het handelen naar die waarden anders. Zoals prof. Goudzwaard eens zei: „Het is de kunst om een levensstijl te ontwikkelen waarin je niet gevangenzit in het begeren.” Noem dat gerust een bekering. Lastig en niet zonder strijd, maar toch niet onmogelijk voor wie gelooft?

De auteur is universitair docent bij het Departement Sociale Wetenschappen van Wageningen University.

Vier tips om te leven van het genoeg

Leven van het genoeg heeft volgens Joe Dominguez te maken met vier dingen:

l Aansprakelijkheid. Als je weet wat er binnenkomt en weet wat je uitgeeft, handel je bewust en wijs.

l Maatstaf. Gebruik je interne maatstaf goed. Als je kijkt naar een ander, heb je nooit genoeg.

l Levensdoel. Wat is je levensdoel? Je hebt nooit genoeg als elk verlangen een dit-moet-ik-hebbending wordt.

l Verantwoordelijkheid. Leef niet alleen voor jezelf, maar kijk naar anderen en let op de noden in de wereld. Wees bereid om rekenschap te geven van je handelen.