Wil een psychiatrisch patiënt zijn medicijnen niet slikken? „Dan binden we hem vast aan een boom”, zegt een traditionele genezer resoluut in een documentaire over geestelijke gezondheidszorg in Malawi. Hij vertelt dat de patiënt gemiddeld drie tot vier dagen vastzit, maar dat het ook wel een week kan duren voordat hij eindelijk kalmeert. Intussen dient de genezer de patiënt „gezegend water” toe, wat zou moeten helpen tegen hallucinaties.

In de documentaire (”Vimbuza”) geven verschillende traditionele genezers inzicht in hun behandelmethodes. In alle gevallen spelen vooroudergeesten een belangrijke rol, op wier aangeven bijvoorbeeld de medicijnen worden voorgeschreven. „Ze wijzen mij een boom aan die gekapt moet worden. Van de wortels maken wij het medicijn”, zegt een van de genezers.

Verwaarloosd

Het is lastig vechten tegen dit soort behandelpraktijken, ervaart Kisa Mwafulirwa. Hij is manager van een aan de orde Saint John of God gelieerd ziekenhuis in de noordelijke plaats Mzuzu, waar ook reguliere geestelijke gezondheidszorg wordt aangeboden. „We binden psychiatrische patiënten niet vast en sluiten ze niet op. We behandelen hen”, zegt hij tijdens een bezoek aan Nederland. Zijn ziekenhuis krijgt onder meer steun van de Nederlandse afdeling van de stichting Hospitaalbroeders.

In het zuidelijke Afrikaanse land is dergelijke zorg echter nauwelijks beschikbaar. In heel Malawi zijn er slechts twee reguliere instellingen voor psychiatrische zorg, waarvan één recent is gesloten voor renovatie. Een gekwalificeerde psycholoog moet met een lampje gezocht worden.

„Psychische zorg is in Malawi bijzonder verwaarloosd”, verzucht Mwafulirwa. „Minder dan 1 procent van het budget voor gezondheidszorg gaat ernaartoe.” De autoriteiten redeneren pragmatisch: aan psychiatrische aandoeningen overlijden mensen niet, aan andere ziektes zoals hiv/aids wel. Niet minder dan 1 miljoen van de 16 miljoen Malawiërs is hiv-besmet.

Het klinkt redelijk, maar toch is die redering volgens Mwafulirwa niet correct. Hij wijst erop dat ziektes als hiv vaak gepaard gaan met depressie. Een behandeling voor het eerste is niet effectief zonder aandacht voor het tweede. Soms is er een nog directer verband. „Malaria kan leiden tot hersenbeschadiging, wat psychische problematiek met zich meebrengt”, zegt hij.

Om een reguliere behandeling van psychiatrische problematiek onder de aandacht te brengen, doen de medewerkers van Saint John of God veel aan voorlichting. Een belangrijk middel daarvoor zijn radio-uitzendingen. Daarnaast gaan er regelmatig teams het land in om voorlichting te geven. Rondom het ziekenhuis in Mzuzu zijn verschillende klinieken opgezet, die een goede uitvalsbasis voor verdere contacten vormen.

Voorlichting

Het marktplein is een belangrijke plaats voor voorlichting, net als scholen en kerken. Met name de traditionele kerken zijn belangrijke partners, zegt Mwafulirwa. „We leggen de priester of voorganger uit wat het belang van ons werk is. Als hij er een paar zondagen aandacht aan besteedt, helpt dat veel.”

In contacten met traditionele genezers kiezen de voorlichters vaak voor een pragmatische instelling. Mwafulirwa: „We leggen onze werkwijze uit en vragen hun onze behandelingen niet tegen te werken. We proberen patiënten echter niet per se bij hen weg te houden. We hopen dat de resultaten voor zich spreken.” De beste reclame is uiteraard een geslaagde behandeling. „Genezen patiënten zijn er het bewijs van dat psychische klachten geen vloek zijn.”

De medewerkers van Saint John of God is er uiteraard veel aan gelegen dat effect te bereiken. Daarom krijgen patiënten na een intensieve behandelperiode nog geregeld bezoek van vrijwilligers. Die vragen hoe het gaat en zien erop toe dat de medicijnen daadwerkelijk geslikt worden.

Punt van zorg is de hoge prijs van die medicijnen, zoals antidepressiva. Vaak moeten die van ver komen, zoals uit Groot-Brittannië. „Het maakt ze voor veel mensen volstrekt onbetaalbaar.” Het ziekenhuis springt voor zover mogelijk bij, maar duidelijk is dat de mogelijkheden beperkt zijn.

Geestelijke gezondheidszorg in Afrika

Geestelijke gezondheidszorg staat in grote delen van de wereld op een laag pitje. In lage- en middeninkomenslanden krijgt 75 procent van de mensen niet de geestelijke gezondheidszorg die ze nodig hebben. Het cijfer komt van Prime, een samenwerkingsverband van geestelijke gezondheidsexperts en beleidsmakers vanuit de hele wereld.

In lage-inkomenslanden gaat naar schatting 0,5 procent van het totale gezondheidsbudget naar geestelijke gezondheidszorg, tegenover ruim 5 procent in hoge-inkomenslanden. Prime is een van de initiatieven die moeten leiden tot verbetering van de psychische hulpverlening in Afrika en Azië. Een ander initiatief is Affirm, dat in vijf Afrikaanse landen actief is, waaronder Malawi.

Veel van de problemen rond geestelijke gezondheid in Afrika houden verband met armoede, oorlog en natuurrampen. Meer dan 10 miljoen mensen op het continent zijn daardoor op drift geraakt. Het toenemende aantal vluchtelingen drukt op de toch al povere psychische zorg.