Religieuze spanning nooit ver weg in Rijn-Roerregio
Vanaf het dak van het Ruhr Museum in Essen vallen meteen de twee torens van de Sint-Nicolaaskerk op. Een rooms-katholiek getuigenis, in een omgeving die in de 16e eeuw overging op de leer van de Reformatie. Tot eind oktober belicht een expositie in Essen hoe verschillende religieuze stromingen het Rijn-Roergebied delen.
Twee enorme, knaloranje glijbanen. Dat lijken de roltrappen van 24 meter hoog te zijn. Ze leiden naar de ingang van het Ruhr Museum. Het is gevestigd in een van de gebouwen van de voormalige steenkolenmijn Zeche Zollverein. De entree is boven in de voormalige kolenwasserij, waar steenkolen en gruis van elkaar gescheiden werden. In 1986 verlieten de laatste kolen het in de kenmerkende Bauhausstijl opgetrokken pand. Na een grootscheepse renovatie opende in 2011 het Ruhr Museum in de voormalige kolenwasserij.
De Nederlandse architect Rem Koolhaas nam een belangrijk deel van het ontwerp van het nieuwe museum voor zijn rekening. Van zijn hand is onder meer een tweede, minstens zo indrukwekkend trappenhuis in het complex: in een donkere schacht lichten feloranje trappen op, die vanaf 24 meter hoogte alle niveaus in het museum met elkaar verbinden. Ze leiden ook naar het op 12 meter gelegen tussenniveau. Daar is tot 31 oktober de expositie ”Der geteilte Himmel, Reformation und religiöse Vielfalt an Rhein und Ruhr” te zien.
Industriële omgeving
De industriële omgeving lijkt op het eerste gezicht geen geschikt decor voor een verhandeling over kerkelijke twisten en religieuze (on)verdraagzaamheid. Bezoekers van de expositie passeren vanaf de ingang, in een hal van staal en beton, eerst een lange rij enorme, voorgoed uitgeraasde sorteermachines. In de ruimte waar de wisseltentoonstelling staat opgesteld, is er weinig dat doet vermoeden dat hier ooit kolen vanuit de sorteermachines naar gereedstaande treinwagons werden geleid.
Onder een diepblauwe, speciaal voor de expositie opgebouwde sterrenhemel tonen kruisvormige vitrines thema’s uit de kerkgeschiedenis van de Rijn-Roerregio. Of beter: de religiegeschiedenis. Want directeur prof. dr. Heinrich Theodor Grütter van het Ruhr Museum en ontwerper Bernhard Denkinger hebben het wat dat betreft ”gründlich” aangepakt. Van de kerstening van het gebied door Angelsaksische zendelingen in de 7e eeuw tot de komst van islamitische gastarbeiders en aanhangers van oosterse godsdiensten: alles komt aan bod.
”Der geteilte Himmel” mag dan ook met recht een overzichtstentoonstelling heten. Alle hoofdlijnen van de Duitse kerkgeschiedenis komen aan bod. Al dan niet bewust krijgen ook de conflicten tussen godsdienstige stromingen voortdurend aandacht. Is dat om toe te werken naar de conclusie dat alleen religieuze verdraagzaamheid de uitweg vormt voor het steeds multicultureler wordende Duitsland? Burgemeester Thomas Kufen van Essen denkt van wel, zo zegt hij in de catalogus van de expositie. „Katholieke, protestantse en orthodoxe kerken, moskeeën, synagoges, tempels en andere gebeds- en godshuizen, vormen het beeld van Essen als een moderne en plurale grote stad, die door openheid voor ieder en religieuze tolerantie gevormd is.”
Net als Nederland en vele andere Europese landen ging in Duitsland de overgang van de ene naar de andere religie met geweld gepaard. In Essen toont een vitrine resten van het klooster Hamborn in Duisburg, dat in 1587 door Hollandse troepen werd geplunderd. Een paar meter verderop vernielingen van later datum: restanten van de in 1938 vernielde synagoge van Duisburg. En aan de andere zijde: een deel van een vernield raam van een sikhtempel in Essen. Op 16 april 2016 gooiden moslimjongeren uit Gelsenkirchen een explosief naar binnen.
Originele documenten
In de vitrines zijn vele originele en soms ook zeldzame documenten te vinden. Een aflaatbrief bijvoorbeeld, uit 1454, afkomstig uit een klooster voor adellijke dames, het Stift Fröndenberg, niet ver van Dortmund. In de brief belooft de paus volkomen vergeving van zonden aan de kloosterlingen, die hem financieel gesteund hebben in de gevechten tegen de Turken en de Saracenen rond Constantinopel. Deze stad viel een jaar eerder, in 1453, in handen van de islamitische Turken en verloor daarmee zijn centrumfunctie voor het oosterse en oriëntaalse christendom.
Vlak bij de aflaatbrief liggen documenten uit de tijd van de moderne devotie, een beweging die haar wortels vindt in Deventer, in de 14e eeuw, maar tot ver in de 15e eeuw invloed had in bijvoorbeeld een stad als Wezel.
Ietwat teleurstellend is dat waar de expositie uitmunt in volledigheid, ze qua analyse weinig diepgang biedt. De bijbehorende catalogus –voor € 24,95 te koop in de museumwinkel– en de summiere informatie op de informatiepanelen in de tentoonstellingsruimte dragen bij aan dat beeld. Ook de permanente expositie in het Ruhr Museum lijkt aan de hand van dezelfde filosofie te zijn samengesteld.
De Duitsers beheersen de kunst van het exposeren, op hoog niveau zelfs, maar laten steken vallen als het gaat om het vertellen van het verhaal. Dat is jammer, want om die reden zal de expositie gezinnen met kinderen waarschijnlijk teleurstellen, en is ze eigenlijk alleen voor geïnteresseerden de reis waard. Dat de expositie een onderdeel is van een veel groter herdenkingsproject, dat eveneens de titel ”Der Geteilte Himmel” draagt, is wat dat betreft slechts een pleister op de wond. Veel van de activiteiten die het afgelopen jaar zijn georganiseerd rond het project, dragen de boodschap uit dat de Reformatie inspiratie biedt voor een multireligieus Duitsland. Daarmee vormt de erfenis van Luther, Calvijn en anderen slechts een middel om moderne inzichten over religieuze diversiteit naar voren te brengen.
Nederland
Voor bezoekers die deze bezwaren van ondergeschikt belang vinden, zijn er in het voormalige mijngebouw toch pareltjes te vinden die het de moeite waard maken om tijd uit te trekken voor een bezoek. Zo laat de expositie duidelijk zien hoezeer Nederland en de Rijn-Roerregio eeuwenlang met elkaar waren verbonden, in ieder geval wat taal, religie en cultuur betreft. Niet alleen onder invloed van het lutheranisme elders in Duitsland, maar ook als gevolg van de Reformatie in de Nederlanden, sloten steden in de Rijn-Roerregio zich aan bij het protestantisme. Geloofsvluchtelingen uit de Nederlanden, op de vlucht voor Spaanse troepen, brachten in steden als Wezel en Münster bovendien het calvinisme mee.
Speciale aandacht is er voor de wederdopers in Münster. De stad viel in 1534 in handen van de wederdopers. Jan van Leiden –zijn beeltenis is prominent aanwezig in de vitrine– riep de stad uit tot het Nieuwe Jeruzalem en beval zijn volgelingen uit Nederland om naar Münster te komen. Dat lukte maar gedeeltelijk. Bovendien werd de stad al snel belegerd door bisschoppelijke troepen. In 1535 was de stad weer rooms-katholiek. De wederdopers werden verbannen. De originele documenten daarover –in het Nederlands– met een opsomming van namen van wederdopers, liggen tentoongesteld.
Dat Duitsland vandaag de dag niet meer terug wil vallen in dit soort fouten uit het beladen verleden, blijkt bij de vitrines die aandacht geven aan recente ontwikkelingen. Niet alleen komt de opkomst van de oecumenische theologie aan de orde, ook blijkt duidelijk hoe de industrialisatie voor meer diversiteit in de regio zorgde. Nieuwe groepen arbeiders gaven net na de Tweede Wereldoorlog een enorme stimulans aan de bouw van kerken. Waar bedehuizen met 2000 of meer zitplaatsen in Nederland tegenwoordig worden betitelt als refodomes, verrezen ze in de Rijn-Roerstreek in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw voor allerlei stromingen binnen het christendom.
Vanaf de jaren zeventig deden andere religies hun intrede in het ooit overwegend protestantse gebied. De islam kreeg door de komst van vooral Turkse gastarbeiders vaste grond onder de voeten. Ook andere oosterse godsdiensten, zoals het boeddhisme en het hindoeïsme, deden hun intrede. Hoe daarmee om te gaan blijft een spannende vraag voor de inwoners van het Rijn-Roergebied. „Naast elkaar, met elkaar, tegen elkaar?” zo luidt de vraag in een begeleidende tekst. De spanning tussen de erfenis van de Reformatie en de werkelijkheid van het heden blijft voelbaar in dit deel van Duitsland.
Ruhr Museum
De expositie ”Der Geteilte Himmel” is tot en met 31 oktober te zien in het Ruhr Museum, Gelsenkirchener Strasse 181 in Essen. Het museum is dagelijks geopend van 10.00 tot 18.00 uur. Tickets kosten 7 euro voor alleen de wisselexpositie, tot 10 euro voor het hele museum. Essen ligt op ongeveer 90 kilometer van de Nederlandse grens.
