Zomaar een middelbare school in Parijs, ergens in een buitenwijk, en zomaar een multiculturele vierde klas met leerlingen van diverse afkomst. Een jonge leraar geeft er Franse les, in het besef dat de jongeren voor zijn neus in een heel andere taal communiceren dan hij ze probeert aan te leren.

”De klas” van François Bégaudeau heeft in Frankrijk heel erg de aandacht getrokken. Maar dat komt misschien vooral door de bijbehorende film, ”Entre les murs”. Die werd juichend ontvangen en kreeg grote prijzen – en natuurlijk wilde iedereen daarna ook het boek lezen. Maar als roman valt het verhaal helaas tegen. De tekst lijkt veel, te veel, op een scenario:

– Bamoussa, waarom staat er ‘haar’ en niet ‘ze’?

– Omdat Véronique een meisje is.

– Ja, maar dat is nog niet alles. (…)

– Meneer, waarom is het in de voorbeelden altijd Véronique en nooit, eh, ik weet niet, Fatimah of zoiets dergelijks?

– Véronique is een mooie voornaam. (…)

– Fatimah is ook mooi. Het is de voornaam van mijn grootmoeder, meneer.

Die stijl is voor even leuk om te lezen. Maar bladzij in, bladzij uit, over taal en spelling, over homo’s en suikerfeesten, over vluchtelingen en voetbal… Op den duur is het alleen maar vermoeiend. De schrijver wil op deze manier een beeld van de realiteit geven, en dat lukt hem aardig. Maar het gaat nergens heen, het ontwikkelt niet, het krijgt geen spannende of verrassende wending. Dat is, wat mij betreft, te mager voor een roman.

En eigenlijk geldt dat laatste ook voor ”De rendementsdenker” van Lucas Zandberg. Die roman komt wél dichterbij, want hier gaat het over het ”ROC Leyderschans”, een grote mbo-instelling in het noorden van Nederland die onmiskenbaar gemodelleerd is naar het ROC Leiden – inclusief bijbehorende problemen. De meest opvallende overeenkomst is wel dat het schoolbestuur zich zo verliest in grootse plannen voor een gloednieuw gebouw (dat veel te duur uitpakt), dat niemand nog praktisch nadenkt over het onderwijs zelf. Of dat gebouw geschikt is voor leerlingen, daar gaat het helemaal niet over.

Hoofdpersoon van het verhaal is de jonge docent Robert Witteveen, die vol idealen aan zijn onderwijsloopbaan begint. Hij snakt naar onderwijsvernieuwing, maar natuurlijk lukt het hem niet om zijn oudere collega’s zomaar mee te nemen in allerlei ambitieuze plannen.

De een kijkt uit naar zijn pensioen en wil met zo weinig mogelijk inspanning de eindstreep halen, de ander is voortdurend afwezig, schuift alles op collega’s af en wil zich nergens mee bemoeien. En de enkeling die nog níét uitgeblust is, raakt in de loop van het verhaal totaal lamgeslagen door alle plannen van het management die geen enkele relatie meer hebben met de realiteit van het ”voor de klas staan” en ”jongeren iets bijbrengen waar ze in hun leven iets aan hebben”.

Eind van het verhaal: de grootste lijntrekker van de collega’s krijgt de eindejaarsbonus voor ”beste docent van de afdeling” – natuurlijk, want van hem heeft niemand last gehad. De hoofdpersoon besluit gefrustreerd het onderwijs vaarwel te zeggen en een rechtenstudie op te pakken. En de manager die alles in de soep heeft laten lopen raakt haar baan kwijt, maar krijgt vervolgens een nieuwe (met een veel beter salaris) als voorzitter van de raad van bestuur.

Dat alles is natuurlijk een karikatuur van het onderwijs, waar –voorzover ik weet– wel degelijk tal van bevlogen mensen werken, die keihard hun best doen om nieuwe generaties te vormen en op te leiden. Maar helemaal uit de lucht gegrepen is deze satire óók weer niet. Daarvoor is het waargebeurde verhaal van het ROC Leiden te schrijnend, daarvoor zijn veel dingen te herkenbaar – ook buiten het onderwijs.

Neem de holle retoriek van managers en (dure!) adviesbureaus: „Jij bent er voor het overzicht, het grotere geheel, niet voor de pietluttigheden van de werkvloer”, zegt David van Advice4U als de sectormanager klaagt hoe vervelend het is dat de docenten allemaal vragen en opmerkingen hebben die (inhoudelijk) over het onderwijs gaan. En voor dat advies schrijft hij dan een pittige rekening.

Of neem de apathie die toeslaat onder de docenten als elke keer opnieuw blijkt dat klachten of vragen wel aangehoord worden, maar geen enkele zichtbare invloed hebben op het beleid. Of neem de tegen hun zin doorgevoerde ‘vernieuwingen’ waarmee zelfs de hoofdpersoon, ondanks al zijn ambitie en goede wil, niet uit de voeten kan omdat ze bedacht zijn door mensen die geen enkel praktisch inzicht hebben in hoe het er wérkelijk in een klaslokaal toegaat.

Maar hoe herkenbaar sommige dingen ook zijn, als roman is ”De rendementsdenker” toch een beetje dun. Dat komt: alles is zo ontzettend zwart-wit, de managers zijn zo door en door slecht en machtsbelust, de jonge docent is zo ontzettend idealistisch… Natuurlijk krijg je daar prachtige contrasten van, en natuurlijk is de satire daardoor heel goed gelukt.

Maar échte mensen zitten complexer in elkaar. Die doen slechte dingen ondanks goede bedoelingen, of andersom, die hebben hun buien van optimisme en pessimisme, die koesteren machtswellust én idealisme in een en hetzelfde hart. Mensen zijn nooit helemaal goed of fout in hun werk, en de kloof tussen management en werkvloer is nooit op een simpele manier te dichten.

Dat maakt de werkelijkheid ook zo veel ingewikkelder dan zo’n lekker zwaar aangezette satire. Lucas Zandberg beschrijft wel een onderwijsdrama, maar er volgt geen katharsis, geen ‘zuivering’. De personen in dit boek ontwikkelen zich niet, ze mislukken slechts.

”De rendementsdenker”, Lucas Zandberg; uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 295 1170 4; 272 blz.; € 19,99; ”De klas”, François Bégaudeau; uitg. Manteau, Antwerpen, 2017; ISBN 978 90 223 4317 1; 228 blz.; € 21,99.