De Spaanse evangelische voorganger Manuel Martínez Ortega promoveerde vorige week op hem aan de Vrije Universiteit Amsterdam met het lijvige proefschrift ”Juan de Valdés (ca. 1490-1541) in Light of His Religious Background”. Samen met zijn vrouw was Ortega zo’n 25 jaar betrokken bij een kerkplantingsproject in Valencia, Pamplona en Logroño. Ortega doceert momenteel aan het Facultad Internacional de Teología in het Spaanse Castelldefels en is voorganger van een evangelische gemeente in Barcelona.

De Valdés werd geboren in Spanje. Hij groeide op in een familie die afstamde van tot het christendom bekeerde joden, zogeheten conversos. Rond 1520 maakte hij een religieuze crisis –een bekering– mee. Daarna kwam hij onder invloed van het gedachtegoed van Erasmus en Luther te staan. Vanwege de hete adem van de inquisitie moest hij naar Italië uitwijken, waar hij naast diplomatieke activiteiten als eerste in de geschiedenis Bijbelcommentaren in het Spaans schreef.

Gelijkgezinden

In Napels verzamelde De Valdés een kring gelijkgezinden om zich heen, die hij toerustte als predikers voor Italië. Na zijn dood in 1541 werden sommige van zijn volgelingen openlijke protestants, anderen bleven de gevestigde kerk trouw, daarmee een houding aannemend die Calvijn later omschreef als ”nicodemisme”. De volgelingen van De Valdés werden verstrooid door het harde optreden van de inquisitie in Italië vanaf 1542.

De Valdés benadrukte de leerstellingen van genade, predestinatie, de onvrije wil en andere typisch reformatorische overtuigingen. Hoe was het mogelijk dat hij in de Rooms-Katholieke Kerk bleef?

„Hij was een irenische persoonlijkheid en stond bekend om zijn milde en vriendelijke verschijning. Hij had een aversie tegen schisma’s en theologische partijschappen. Het ware christendom was voor hem vooral een liefdesgemeenschap met God. De Valdés had een persoonlijke, spirituele stijl van communiceren die haaks stond op de negatieve bejegening die gangbaar was in de toenmalige religieuze polemiek. Ik vind het daarom jammer dat De Valdés vaak nicodemisme wordt verweten. Hij voelde zich genoeg verwant met het gedachtegoed van de Europese hervormers, maar koos ervoor om te blijven binnen een kring van gelijkgezinden. Zij vormden een alternatieve gemeenschap naast de institutionele kerk, maar wilden zich daarvan niet afscheidden.”

Hoe groot was de invloed van Luther?

„De Valdés heeft Luthers theologische formulering van de rechtvaardiging door het geloof overgenomen, alsmede enkele aspecten van diens visie op het verschil tussen Wet en Evangelie en zijn opvatting over het avondmaal en de predestinatie. Maar De Valdés was vooral een zogeheten eclecticus, iemand die aan andere richtingen denkbeelden ontleende voor zover die zijn eigen boodschap bevestigden en versterkten. De Valdés liet zich inspireren door de erasmiaansgezinde Alcaraz, Luther én Erasmus dus, maar tegelijkertijd behield hij in dit alles zijn zelfstandigheid. Zijn inspiratie haalde hij vooral uit de vroege apostolische kerk en uit het onderwijs van apostel Paulus. De Valdés was verder erg overtuigd van zijn eigen opvattingen, en zijn eigen crisiservaring heeft zijn visie op bekering sterk gestempeld.”

Waarom benadrukte De Valdés de ervaring van de bekering?

„Hij wilde laten zien dat een door God gewerkte ervaring een essentieel kenmerk is van het ware christendom. De aanwezigheid van de Heilige Geest is bij hem bepalend voor de ware kerk. Gods persoonlijke ingreep in het leven van de mens was iets wat volgens hem het christendom van zijn dagen miste.”

Het existentiële karakter van De Valdés’ leven en werk heeft Ortega persoonlijk geraakt en gestimuleerd. „Mijn omgang met hem tijdens mijn onderzoek heeft belangrijke antwoorden aangereikt op mijn eigen geestelijke zoektocht.

Deze studie geeft een portret van een worstelende mens die op zoek is naar een echte en werkelijke ontmoeting met God. Dat was voor hem het ware christendom. Ik ben onder de indruk geraakt van zijn afhankelijkheid van God, zijn vertrouwen op Gods genade, zijn verheven christologie, zijn nadruk op het beleven van de kennis van God.

Mijn onderzoek wil ook laten zien dat we in staat moeten zijn om de complexiteit van het Spaanse christendom vóór het Concilie van Trente recht te doen, zonder je eigen standpunt te willen rechtvaardigen.”