Met name in Duitsland is er een groot aantal die je niet wilt missen. Maar uit welke moet je kiezen? En wie heeft genoeg tijd en geld om al dat moois te bezoeken? Een oplossing wordt geboden doordat de meeste musea een catalogus publiceren waarin ook de niet-bezoeker in alle rust kan zien welke mooie en interessante dingen getoond werden.

In Wittenberg en op de Wartburg zijn twee nationale tentoonstellingen te zien. In het Zwarte Klooster –dat sinds Luther er woonde het Lutherhuis heet–, laten 95 objecten en 95 mensen zien en horen wat de betekenis van Luthers reformatie is geweest. De 95 objecten beschrijven Luthers weg van wieg tot graf, de 95 mensen maken zijn invloed duidelijk.

Martin Luther King en Astrid Lindgren, Edward Snowden en Johan Sebastian Bach zijn slechts enkelen van een hele reeks mensen die direct of indirect door Luther beïnvloed zijn en die hierover aan het woord komen. De tentoonstelling is prachtig gemaakt en dat geldt ook voor het omvangrijke en mooi uitgeven boek dat erbij hoort.

Schaduw

Uitgeverij Michael Imhof leverde de catalogus bij de tentoonstelling ”Luther und die Deutschen” in de Wartburg. Ongeveer 300 objecten belichten de ambivalente impact die de reformator uit Wittenberg op de Duitse geschiedenis had. Er was veel licht, maar ook schaduw – de cover van het boek laat het donkere overheersen. De tentoonstelling geeft een eerlijk beeld van de geschiedenis, waarbij Luther als held en als dader, als aangenaam modern en als ongezond conservatief wordt neergezet. De machtige Wartburg is een prima decor voor dit thema, want het was de plek waar Luther de Bijbel aan de mensen teruggaf, maar ook de burcht die nazi’s voor hun ”Deutschtum” gebruikten en zich daarvoor op Luther beriepen. Het boek is zo geprijsd dat het veel mensen kan bereiken, en dat is gelet op de inhoud een goede zaak.

De Reformatie heeft een schat aan kunst voortgebracht. Kunst die in de kerk de liturgie diende, kunst tot vermaak, maar ook kunst die als propaganda werd ingezet. Wat het liturgische aspect betreft staat er in de Duitse stad Gotha een bijzonder kunstwerk, het ”Gothaer Tafelaltar”. Je zou het een liturgisch stripverhaal kunnen noemen, maar dan wel in eerbiedige zin. Het is een altaar uit 1538, bedoeld voor een reformatorische kerk. Op dat altaar wordt in 162 afbeeldingen de heilsgeschiedenis van schepping tot wederkomst weergegeven. Dat gebeurt op zodanig wijze dat Luthers boodschap duidelijk als de Bijbelse boodschap naar voren komt. Wie in Gotha komt, moet dit gaan zien. En wie niet in de gelegenheid is naar Gotha te komen, kan alle afbeeldingen thuis bekijken in het schitterende boek van curator Timo Trümper, die uitleg geeft bij elk van de platen.

Stof tot nadenken

Van Gotha naar Regensburg is een paar uur rijden, maar de rit is de moeite waard want ook in deze stad staat een prachtig reformatorisch altaar. Nu klinkt het woord altaar nogal rooms-katholiek, maar Luther had er geen moeite mee dat de altaren bleven staan, niet als plek voor het opdragen van de mis, maar als teken van Christus’ offer.

Hoe anders de functie van het altaar na de Reformatie wordt, is te zien in de protestantse kerk in het centrum van Regensburg, waar de schilder Michael Ostendorfer (1494-1559) in opdracht van de stad een ”Reformationsaltar” maakte. Dit prachtwerk is tot in detail te zien in een geweldig boek waarin ook zijn andere werken zijn afgebeeld en beschreven en dat onlangs bij Schnell+Steiner verscheen.

Zeitz en Coburg zijn twee stadjes in Duitsland die vooral vanwege hun kastelen bekend zijn. Op de Coburg verbleef Luther tijdens de rijksdag in Augsburg, waar hij als vogelvrij verklaarde niet mocht komen. In dit indrukwekkende slot is een tentoonstelling te zien waarin verteld en getoond wordt wat de mensen bewoog om zich met veel overgave voor de Reformatie in te zetten. Ridders, boeren, handelaars en vele anderen waren bereid om grote offers te brengen voor de boodschap van genade en voor de hervorming van de kerk.

Het boek bij deze tentoonstelling laat niet alleen veel zien, maar biedt ook volop stof tot nadenken. Hoe is het vandaag de dag gesteld met de toewijding aan de reformatorische boodschap? Wat heb ik over voor mijn overtuiging?

Vergelijkbare vragen komen op bij het zien van de tentoonstelling die op verschillende plaatsen –en ook in het mooie slot– in Zeitz te zien is. Kernpersoon is bisschop Julius Pflug (1499-1564), die vanuit het gedachtegoed van Erasmus geprobeerd heeft de breuk in de kerk te voorkomen. En toen de breuk een feit was, heeft hij zich ervoor ingezet om die te herstellen. Het boek bij de tentoonstelling heet ”Dialog der Konfessionen” en daarin gaat het om de eenheid van de christenen toen maar ook nu. De afbeeldingen van kunstvoorwerpen, boeken, kerken en steden zijn prachtig. Maar ook de teksten zijn meer dan de moeite waard, omdat ze weergeven hoe ingrijpend de kerkelijke breuk intertijd werd ervaren.

Zes indrukwekkende boeken dus die een aanrader zijn voor iedereen die vanuit de stoel op reis wil gaan en op een gemakkelijke manier veel wil zien en leren. En voor iedereen die hier en daar geweest is en alles nog eens rustig wil nakijken.

”Luther! 95 Schätze-95 Menschen”; uitg. Hirmer Verlag, München; ISBN 978 3 7774 2803 1; 624 blz.; € 39,90; ”Luther und die Deutschen”; uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0360 4; 456 blz.; € 29,95; ”Der Gothaer Tafelaltar”; uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0595 0; 304 blz.; € 29,95; ”Michael Ostendorfer und die Reformation”; uitg. Schnell+Steiner, Regensburg; ISBN 978 3 7954 3224 9; 512 blz.; € 39,95; ”Ritter – Bauern – Lutheraner”; uitg. Theiss, Darmstadt; ISBN 978 3 8062 3496 1; 392 blz.; € 29,95; ”Dialog der Konfessionen. Bischof Julius Pflug und die Reformation”; uitg. Michael Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0413 7; 528 blz.; € 49,95.