De barnstenen kamer, feitelijk een pronkzaal vol met kostbare barnstenen versieringen, marmeren mozaïeken en halfedelstenen, was aan het begin van de Tweede Wereldoorlog door de nazi’s tijdens hun belegering van Leningrad in beslag genomen.

Zij demonteerden de in het tsaristische Catherinapaleis gelegen kamer en brachten de buit in kisten naar het kasteel van van het vroegere Königsberg in Oost-Pruisen, dat nu onder de naam Kaliningrad deel uitmaakt van Rusland. Daarna is de inhoud van de barnstenen kamer nooit meer teruggezien.

Volgens de Russische autoriteiten is deze moedwillig door de nazi’s geplunderd en vernietigd tijdens het Sovjetbeleg van Königsberg in april 1945. Maar uit het nieuwe archiefonderzoek blijkt dat de Russen zelf verantwoordelijk zijn voor de vernietiging van de barnstenen versieringen, de marmeren mozaïeken en de halfedelstenen.

Uit documenten uit zowel de Stasi- als de KGB-archieven valt op te maken dat het Rode Leger de opslagplaats met de onderdelen van de barnstenen kamer in brand heeft gestoken nadat het deze had veroverd op de nazi’s.

De in april 1945 speciaal voor de barnstenen kamer naar Königsberg gestuurde Leningradse curator Anatoli Koetsjomov schreef in zijn toenmalige notities dat de kasteelzalen waar de kisten met de schatten zich bevonden zonder schade in handen waren gekomen van het Rode Leger. Maar toen hij na korte afwezigheid weer in Königsberg terugkwam, bleken de desbetreffende zalen, inclusief de schatten, door brand te zijn verwoest.

Bij terugkomst in Leningrad heeft Koetsjomov echter verzuimd deze gang van zaken aan zijn meerderen te rapporteren, aangezien dit de mislukking van zijn missie zou bevestigen. In plaats daarvan koos hij ervoor de mythe te verspreiden dat de schatten uit de barnstenen kamer zijn verdwenen na plundering door de nazi’s. Dit leidde destijds tot een ware schatgraverskoorts in en om Kaliningrad, die nog tot de dag van donderdag voortduurt. In Rusland werden de wildste theorieën verspreid. Een daarvan is dat de schatten uit de barnstenen kamer in een mijnschacht nabij de Baltische Zee zijn gestort. Ook voormalige SS-bunkers gelden in deze streken als favoriete zoekplaatsen.

Overigens is in 1997 inderdaad een origineel mozaïek uit de barnstenen kamer teruggevonden. Echter niet in Kaliningrad, maar in een particuliere kunstverzameling in het Duitse Bremen. Korte tijd later dook er in Berlijn een commode afkomstig uit de kamer op.

Dit vormt voor de Russische autoriteiten het tastbare bewijs dat de nazi’s de schatten uit de barnstenen kamer hebben geplunderd. Ze wijzen daarom de nieuwe beschuldigen aan hun adres als „absurd” van de hand. „Dit is een heel gevaarlijke stelling, gericht op het herschrijven van de geschiedenis en het in diskrediet brengen van de rol van het Rode Leger in de overwinning op de nazi’s”, aldus de Russische vice-minister van Cultuur, Michail Svydkoj. De originele barnstenen kamer bestond uitsluitend uit barnstenen versieringen. Ze was een geschenk van de Pruisische koning Frederik-Willem I aan de Russische tsaar Peter de Grote in 1716, om de unie tussen beide staten in de toenmalige oorlog tegen Zweden te versterken. In 1770 verhuisde tsarina Elizabeth de kamer naar haar nieuwe Catherinapaleis en breidde deze uit met marmeren mozaïeken en halfedelstenen. Na de revolutie van 1917 werd het paleis een museum. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit geheel door de nazi’s verwoest. Maar na de oorlog verscheen er op de puinhopen van het paleis een kopie van het gebouw en in 1979 werd ook begonnen met de herbouw van de barnstenen kamer. Deze is precies een jaar geleden, tijdens het 300-jarig bestaan van Sint-Petersburg, onthuld door de Russische president Vladimir Poetin en de Duitse bondskanselier Gerhard Schröder.