”De straf voorbij. Morele praktijken rondom het strafrecht”
Auteur: Hans Boutellier, Harry Kunneman en Judith Leest (red.)
Uitgeverij: SWP, Amsterdam, 2001
ISBN 90 6665 387 6
Pagina’s: 144
Prijs: € 16,50. Ruim 300 deskundigen uit de „wereld rondom het strafrecht” -juristen, sociale wetenschappers, beleidsmakers, politici- namen in maart 2001 deel aan een internationale conferentie over morele praktijken rondom het strafrecht. De op die dag gehouden referaten zijn nadien gebundeld in het boek ”De straf voorbij”.

Aanvankelijk dacht ik bij het lezen van deze titel te maken te hebben met een (nieuwe) generatie abolitionisten, mensen, zoals de bekende professor Hulsman, die vinden dat het strafrecht als een antiek voorwerp achter ons moet worden gelaten. Straffen is volgens deze -nogal eenzijdige- opvatting zinloos, want de gestrafte wordt er niet beter van, maar eerder slechter. Problemen worden door het strafrecht niet opgelost, maar gecreëerd. Het strafrecht moet groeien naar een assensusmodel, waarin iedereen zijn verantwoordelijkheid voor het oplossen van conflicten moet aanvaarden en inhoud geven. Niet verticaal, maar horizontaal. Wat volgens de abolitionisten nodig is, is „een les in menselijkheid.”

”De straf voorbij” ademt gelukkig een geheel andere geest. De auteurs, twintig in totaal, willen zich zeker niet vereenzelvigen met deze eenzijdige opvatting over strafrecht en straffen. Het gaat niet om de afschaffing, de vervanging van het strafrecht, maar om een aanvulling op het strafrecht. In deze optiek biedt het strafrecht de morele bodem waarop de dagelijkse omgang tussen burgers van een democratische rechtsstaat zich afspeelt.

In beeldspraak: het strafrecht levert wél de draagbalken, maar niet de planken vloer, het feitelijke morele draagvlak voor de alledaagse omgang in buurten, op schoolpleinen, op het werk en op alle andere plekken waar mensen in kleine en grote conflicten verwikkeld raken. ”De straf voorbij” verwijst naar de eigentijdse zoektocht naar horizontale en communicatieve vormen van omgang met normoverschrijdingen en met criminele handelingen, als aanvulling op en bedding voor de verticale vormen van omgang met normoverschrijding en criminaliteit die in het strafrecht centraal staat.

Herstel van schade
De bundel, opgebouwd uit een aantal (soms wat erg theoretische) beschouwingen en een aantal praktijkbeschrijvingen, geeft vanuit verschillende invalshoeken uitwerking aan de horizontale aspecten van het strafrecht. Aangezien het niet mogelijk is bij al de verschillende bijdragen stil te staan, beperk ik mij thans tot een thema dat toch wel als de kern van de bundel kan worden beschouwd: het zogenoemde herstelrecht.

Herstelrecht richt zich anders dan het klassieke strafrecht op de relatie dader-slachtoffer, herstel van de door de dader aan het slachtoffer toegebrachte schade. Centraal staat hierbij de erkenning van, en de hulp aan het slachtoffer, en het positief aanspreken van de dader op zijn verantwoordelijkheid. Dader en slachtoffer moeten -al dan niet via tussenkomst van een bemiddelaar- weer met elkaar in een communicatieve relatie komen te staan. Vooral de emotioneel opgelopen schade kan op deze wijze worden ’vergoed’ doordat de dader zich gaat inleven in de positie van het slachtoffer en daaraan uiting geeft door het erkennen van verantwoordelijkheid, tonen van schaamte en aanbieden van schuldbetuigingen. „De pijnlijke gevoelens van het slachtoffer worden als het ware naar de dader teruggekaatst.” Deze uitwisseling, zo betoogt één van de auteurs, is de sleutel voor herstel van de gemoedsrust van het slachtoffer en voor een gevoel van heraanvaarding bij de dader.

In verschillende bijdragen wordt aangegeven op welke wijze aan het herstelrecht zou kunnen worden vormgegeven. Moet het worden ingebed in de strafrechtelijke procedure; hoe dient het herstelrecht zich te verhouden tot de klassieke functies van het strafrecht (vergelding en preventie); welke elementen dient het herstelrecht te bevatten?

Berouw
Naar mijn mening vormt de toegenomen aandacht voor het herstelrecht een positieve ontwikkeling in het strafrecht. Positief, en ook bijbels, acht ik het accentueren van de eigen verantwoordelijkheid van de dader (die naar mijn smaak te veel werd weggedrongen door zielige achtergrondverhalen) en een -gedurende lange tijd onderbelichte- positie van het slachtoffer in relatie tot de dader. De bijbel spreekt niet alleen van vergelding, maar ook van berouw en -vooral in het Nieuwe Testament- van vergeving.

Desalniettemin dient men beducht te zijn voor een ontwikkeling waarin een toegenomen aandacht voor de horizontale relatie (dader-slachtoffer) ten koste gaat van de verticale relatie (staat-dader). Het gegeven dat de dader en het slachtoffer met elkaar in gesprek zijn gekomen en de dader mogelijk spijt heeft betoond en -voorzover nog mogelijk- de schade vergoedt, dient los te staan van een beoordeling in de verticale relatie, namelijk de vraag of de dader kan worden veroordeeld en welke straf moet worden opgelegd (in bijbelse termen: „de overheid als dienaresse Gods die het zwaard niet tevergeefs draagt”). Strafvervolging vindt immers niet plaats omdat er een slachtoffer is, maar omdat er een inbreuk is gemaakt op de regels van de maatschappij. Onjuist acht ik bijvoorbeeld de praktijk waarin het OM niet tot strafvervolging overgaat als bij winkeldiefstal de veroorzaakte schade aan de eigenaar wordt vergoed. In het verlengde hiervan dient mijns inziens het herstelrecht zoveel mogelijk buiten het gebouw van de klassieke strafrechtbeoefening plaats te vinden.

Het boek is niet af, maar vormt (slechts) een aanzet tot verdere doordenking. Nadere studie naar de invulling van de morele praktijken rondom het strafrecht is daarom, zoals door de auteurs volmondig wordt erkend, onontbeerlijk. Ook vanuit de gereformeerde gezindte zou hieraan een bijdrage kunnen, nee moeten worden geleverd.