Nationale tentoonstelling in Berlijn belicht „effect” van Luthers optreden
Een Zweeds schilderij van de brede en de smalle weg uit 1740, een Nieuw Testament in het Koreaans uit 1887, een vorig jaar gemaakte fotoreportage over het protestantisme in Tanzania onder de titel ”Jezus is genoeg”. De tentoonstelling ”Der Luthereffekt” in Berlijn heeft zeker niet als doel te evangeliseren. Toch zou ze een, al dan niet seculiere, bezoeker zomaar tot nadenken kunnen stemmen.
De samenstellers van de nationale Luthertentoonstelling in kunst- en cultuurmuseum Martin-Gropius-Bau lijken zich van dit ‘gevaar’ bewust. In het begeleidende boekje schrijven zij: „Veel van de op deze expositie getoonde voorwerpen zijn onder bepaalde ideologische voorwaarden ontstaan. Ze weerspiegelen missionaire opvattingen en doelen.”
Om te vervolgen: „Het werk van de protestantse zendingsgenootschappen vond overwegend in een koloniale context plaats. De verbreiding van het christelijk geloof ging hand in hand met „Kulturmission.” Veel zendelingen waren overtuigd van de superioriteit van hun eigen beschaving en beschouwden de niet-christelijke culturen als minderwaardig. Met als gevolg dat bevolkingsgroepen werden onderdrukt en de structurele en emotionele fundamenten van veel samenlevingen vernietigd.” Echter: „Het ontbreken van bewijsmateriaal en mondelinge overleveringen van plaatselijke betrokkenen bemoeilijkt een afgewogen reconstructie van de kerstening van niet-Europese bevolkingsgroepen.”
Beladen
”Het Luthereffect” is een van de drie nationale tentoonstellingen die tot en met 5 november in Duitsland te zien zijn in het kader van 500 jaar Reformatie. De expositie bevindt zich in de imposante Martin-Gropius-Bau aan de Niederkirchnerstrasse, een zeer beladen stukje Berlijn. Nog maar enkele tientallen jaren geleden bevonden zich in wat toen nog de Prinz-Albrecht-Strasse heette de gehate hoofdkwartieren van Himmlers Reichssicherheitshauptamt (RSHA), de SD, Gestapo en SS. Later liep hier de Berlijnse Muur – een gedeelte ervan staat nog recht overeind, als schrijnend litteken. Niet ver hiervandaan bevond zich Checkpoint Charlie.
Opmerkelijk dat juist op deze plek het „effect” van Luthers optreden in 1517 in kaart is gebracht. Associaties rond dood en leven, duisternis en licht, hét Licht, dringen zich als vanzelf op.
De expositie, een initiatief van het Duits Historisch Museum in Berlijn, presenteert zich als de eerste waarin „de verscheidenheid en werkingsgeschiedenis, maar ook het conflictpotentieel van het protestantisme in de wereld” worden getoond. „Welke sporen liet het achter in andere denominaties en religies? Hoe veranderde het protestantisme als gevolg van deze ontmoetingen – en niet in de laatste plaats: hoe hebben mensen uit de meest uiteenlopende culturen zich de protestantse leer toegeëigend, haar gevormd en geleefd?”
Übergang
Wie de tentoonstellingsruimte binnenwandelt, kan –letterlijk– niet om de installatie ”Übergang” (overgang) heen. De, zeg maar, uit en door elkaar lopende wenteltrappen, badend in een zee van zacht licht en dito muziek, vormen een futuristisch geheel. Het werk van klankkunstenaar en componist Hans Peter Kuhn wil de bezoeker „katholicisme en protestantisme, omgezet in geometrische vormen”, laten „beleven”, aldus de toelichting. „Het katholicisme verspert in het verticale de directe toegang tot God, maar laat in het horizontale ruimte voor dagelijkse zonden. Het protestantisme opent de vrijheid tot een persoonlijke betrekking met God; laat echter geen kleine zonden meer toe.”
Ben je aan het einde van de „weg door de installatie”, dan zijn daar de Lutherschilderijen, -Bijbels en andere voorwerpen uit de tijd van de Reformatie. Vervolgens kun je twee kanten op, maakt niet uit welke. Links gaat het naar de ruimten waar het nodige te zien is over het „Luthereffect” in Zweden en Tanzania; rechts worden de Verenigde Staten en Zuid-Korea voor het voetlicht gehaald.
Boomland
Hoewel het protestantisme in de vijf eeuwen sinds Luthers ”Thesenanschlag” in Wittenberg, inderdaad, niets menselijks vreemd is geweest, blijft het toch tot verwondering stemmen dat het (mosterd)zaadje van toen is uitgegroeid tot zó’n boom – die de „einden der aarde” omspant. Neem Zuid-Korea, op de expositie aangeduid als het „boomland van het protestantisme” (waarbij boom wel een iets andere betekenis heeft…). Een foto toont verlichte kruizen in nachtelijk Seoul. „Tekenen van de sterke christelijke presentie in het land.”
Verderop ligt een exemplaar van het Nieuwe Testament in het Koreaans, uit 1887. Verantwoordelijk voor de eerste vertaling was een groep Koreanen rond de Schotse zendeling John Ross (1842-1915), die hiermee in de geest van Luther handelde. „Buitenlanders was het in die tijd verboden in Korea te komen wonen. In 1882 verscheen het Evangelie naar Lukas en Johannes, in 1887 het complete Nieuwe Testament. De noodzakelijkheid van een Koreaanse vertaling lag voor Ross met name daarin dat slechts opgeleide mannen in Korea de tot dan toe alleen in het Chinees beschikbare Bijbel konden lezen, maar vrouwen en kinderen het Chinese schrift doorgaans niet beheersten. Ross besloot het algemeen gebruikte Koreaanse Hangul-alfabet te gebruiken. Colporteurs verspreidden de vertaalde Evangeliën. De Koreaanse vertalers stichtten bij hun terugkeer naar Korea de eerste protestantse gemeenten.”
Bunyan
Op een groot scherm is een dienst van de Yoido Full Gospel Church, een megakerk in Seoul, te zien. De pinkstergemeente telt bijna een half miljoen leden. De voorganger roept de mensenmenigte voor zich toe: „Zegt u mij alstublieft na: hemel en hel, hemel en hel.”
John Bunyans ”Pilgrim’s Progress” –”Christenreis”– werd eveneens in het Koreaans vertaald (1895). Het betreft het „eerste werk in de moderne Koreaanse literatuur en is tegelijk het meest verspreide christelijke boek in Korea”, vermeldt de toelichting. De Koreaanse schilder Kim Chun Kun voorzag het werk van illustraties, waarbij hij Christen uitbeeldde als een eenvoudige Koreaan.
Toch apart om zoiets te lezen in hartje wereldstad Berlijn.
dhm.de/ausstellungen/der-luthereffekt.html Met dank aan het Duits Verkeersbureau in Amsterdam.
Nóg een Lutherexpositie, met sinistere inhoud
In dezelfde Niederkirchnerstrasse in Berlijn loopt momenteel nóg een Luthertentoonstelling, maar dan een met sinistere inhoud. ”Overal Luthers woorden… Maarten Luther in het nationaalsocialisme” luidt de titel van de expositie in documentatiecentrum Topographie des Terrors, naast de Martin-Gropius-Bau.
„Luther eist: Weg met de synagogen! Weg met de Joden!” begint een brochure. Ernaast een foto van de brandende synagoge van Hannover, een van de meer dan duizend synagogen die tijdens de Reichskristallnacht in vlammen opgingen. Detail: de Kristallnacht was de nacht van 9 op 10 oktober 1938 – Luthers 455e geboortedag.
Een rechte lijn van Luther naar Hitler loopt er niet. Toch wijst de expositie er terecht op dat de nazi’s wel een beroep op Luther kónden doen: in zijn boek ”Von den Juden und ihren Lügen” (1543) roept hij expliciet op tot het in brand steken van synagogen. Ook Hitler citeerde „de grote Duitse reformator” graag.
Veelzeggend overigens dat de tentoonstelling begint met een scherm met daarop woorden van de theoloog Dietrich Bonhoeffer: „Men vraagt zich af waarom Luthers optreden gevolgen moest krijgen die precies het tegendeel waren van wat hij wilde.”
Lees ook:
Van Maarten Luther naar Martin Luther King (rd.nl, 20 juni 2017)
Dr. Johannes Block: Vroeger leefde men in Wittenberg mét de Reformatie, nu leeft men erván (rd.nl, 8 juni 2017)