Wat valt er over Hitler nog te schrijven, zal menigeen zich afvragen die de lange lijst van titels ziet die er over de Duitse leider zijn verschenen. In veel gevallen zijn het werken die één aspect van het leven van de nazileider belichten: ”Hitler en de vrouwen”, of ”De Führer en de kerk”, of zijn jeugd, of zijn optreden in de Eerste Wereldoorlog.

Minder vaak verschijnt er een –goed– totaaloverzicht van de Führer. De betere biografieën zijn bijna op de vingers van één hand te tellen. De eerste grote was die van de Joodse journalist Konrad Heiden, die in 1937-1938 een biografie schreef. Begin jaren vijftig volgde de eerste wetenschappelijke levensbeschrijving van de Brit Allan Bullock. Daarna verscheen in 1973 de briljant geschreven biografie van de Duitse publicist Joachim Fest.

In 1998 en in 2000 kwam het tweedelige monumentale werk van Ian Kershaw op de markt. Zeit-redacteur Volker Ullrich publiceerde drie jaar geleden het fraaie eerste deel van een levensbeschrijving. Met het tweede deel is hij nog bezig. En nu is er dus het werk van Longerich.

Verantwoordelijkheid

Natuurlijk zijn er verschillen tussen de biografieën, en dat is ook niet verwonderlijk. Nog altijd komen er onbekende feiten boven water die tot nieuwe inzichten leiden. De ene historicus legt meer de nadruk op bepaalde zaken dan de ander. Zo zegt Kershaw, kort geformuleerd, dat Hitler meer door de omstandigheden werd bepaald dan dat hij ze bepaalde. Hij ventileerde zijn ideeën en zijn omgeving maakte het Hitler naar de zin door die ideeën uit te voeren of in de geest van de Führer te handelen. Menigeen wilde Hitler ”entgegenarbeiten” – tegemoet werken.

Ullrich gooide het over een heel andere boeg. Hij richtte zich vooral op de persoon van Hitler en zijn privéleven.

Longerich gaat meer als Kershaw te werk, maar anders dan de Brit zegt de Duitse historicus dat Hitler meer handelend optrad. Hij kent de Führer een grotere verantwoordelijkheid toe.

Aanvankelijk zag het er niet naar uit dat Hitler zich zou ontwikkelen tot de dictator die een heel volk wist te tiranniseren en een heel continent in de oorlog zou storten. Longerich noemt de jonge Hitler een ”nobody”, een niemand of een nul. In ”Mein Kampf” en later met behulp van het propaganda-apparaat heeft Hitler zijn eerste levensjaren aanzienlijk gemanipuleerd en ook gestileerd.

Zo creëerde hij de mythe dat hij de voorloper van de NSDAP, de Deutsche Arbeiterpartei, eigenhandig transformeerde in een brede volksbeweging tegen de Weimarrepubliek. Longerich maakt duidelijk dat de DAP al voordat Hitler tot de partij toetrad zich tot een belangrijke politieke beweging had ontwikkeld.

Milieu

Dat de nul zich kon ontwikkelen tot de Führer hing samen met het feit dat in het extreemrechtse milieu van de jaren twintig waarin Hitler zich bewoog, het idee van een oppermachtige Führer aan wie men zich onderwierp populair was. Hitler verstond de kunst zich zo te presenteren dat de keus op hem viel. Zijn excentrieke persoonlijkheid zagen zijn aanhangers als een deugd. Daarbij komt Hitlers buitengewone politieke instinct de rol van de Führer te vervullen en de macht te grijpen.

Het was dus niet dat zo Hitler als een meeloper door een enthousiaste aanhang naar de macht werd gedragen. „Hitler werd niet door een massabeweging naar de kanselarij gestuwd, noch werd hij in het zadel geholpen door een groepje conservatieve ingewijden die hem als marionet wilde gebruiken”, schrijft Longerich. „De factor van Hitlers persoonlijke handelen moeten we een centrale rol toekennen.”

Longerich schildert het nazirijk min of meer als een onemanshow. Zonder de hulp van de ijverige Duitsers was die niet mogelijk, maar hij functioneerde alleen door toedoen van Hitler. Hitler was de vormgever van het Derde Rijk.

Hitler was niets minder dan een controlfreak. Hij bepaalde tot in de kleinste details het beleid van het regime. Dat gold voor buitenlandse politiek, maar ook voor oorlogvoering, terreur, massamoord, godsdienstig beleid, culturele kwesties en het dagelijks leven van de Duitsers.

Longerich maakt duidelijk dat de Duitsers Hitler niet eensgezind volgden. In 1933 was hij niet unaniem gekozen en regelmatig viel er kritiek te horen. Maar dit mondde niet uit in verzet tegen Hitler. Longerich komt niet tot een helder antwoord op de vraag waarom de Duitsers tot aan de totale nederlaag zijn blijven vechten.

Nuchter

De verdienste van Longerich is het dat hij Hitler niet neerzet als een aan drugs verslaafde zonderling, maar als een sterke dictator die zijn politieke doelen op alle mogelijke manieren probeerde te bereiken. Dat vertelt hij geloofwaardig, gefundeerd en nuchter. De vraag is wel of voor een dergelijke correctie een biografie van bijna 1200 bladzijden, exclusief notenapparaat, nodig is.

Boekgegevens

”Hitler”, Peter Longerich; uitg. Hollands Diep, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 488 3354 2; 1550 blz.; € 59,99.