„Ik moet hier weg, laat me teruggaan”, fluisterde een gespierde man in het detentiecentrum in Tripoli (Libië). „We worden mishandeld. De ambassade moet komen. Ik wil overal naartoe, als ik hier maar weg kan.” Ik had me even losgemaakt van de rest van m’n team en we stonden zogenaamd nonchalant tegen een muur geleund, zodat het zo min mogelijk opviel dat hij met me sprak.

De onmenselijkheid die ik tijdens mijn bezoek aan Libische detentiecentra zag, sloeg bijna alles wat ik in mijn 25 jaar bij Artsen zonder Grenzen heb meegemaakt. De omstandigheden zijn er afschuwelijk: dertig mensen in een ruimte van 6 bij 3 meter, nauwelijks sanitair, veel te weinig water en voedsel. Geen enkele vorm van registratie en geen contact met de buitenwereld. De mensen zijn er vogelvrij, zo goed als van de wereld verdwenen.

In de Libische anarchie doen onze teams in zeven van deze detentiecentra wat ze kunnen om de situatie enigszins te verlichten: basale medische en psychische zorg verlenen en wat noodhulpgoederen aanreiken voor de dagelijkse hygiëne. Meer dan ‘verlichten’ doet dit werk niet. Het echte perspectief in deze noodsituatie moet, zoals altijd, komen van politieke besluitvorming die oog heeft voor de humanitaire kant van de problematiek.

Niemandsland

Nu, bijna vijf maanden na mijn bezoek, lijkt daar erg weinig schot in te zitten. Sterker nog, het ziet ernaar uit dat het Libische ‘opvangmodel’ de nieuwe humanitaire optie van de Europese Unie wordt, na het ‘succes’ van de EU-Turkijedeal.

Die vluchtelingendeal wordt inmiddels door de meerderheid van de Europese politici gevierd als een humanitair succes. Toch lijkt het bij die overeenkomst eerder om afschrikking te gaan dan om het bieden van veiligheid en humanitaire opvang. En inderdaad, veel minder mensen dan voorheen maken, in ongeschikte bootjes, de overtocht naar de Griekse eilanden. Tegelijkertijd is het zo goed als onmogelijk geworden om Syrië te ontvluchten. De grens met Turkije is gesloten en ook Jordanië gebruikt het voorbeeld van de deal om tienduizenden Syriërs tegen te houden, in niemandsland aan haar noordgrens. Bovendien heeft de Griekse rechterlijke macht inmiddels verklaard dat ook Turkije niet veilig genoeg is om vluchtelingen naar terug te sturen.

Slavenmarkt

Ondertussen gaat de EU onverstoorbaar door met het verkennen van nieuwe ‘humanitaire’ mogelijkheden in noordelijk Afrika, ook in Libië. Hier is eveneens het argument dat de criminele mensensmokkel en het overvaren in gammele bootjes gestopt moeten worden.

De inzet van de Libische kustwacht, getraind en gefaciliteerd met middelen uit de EU-lidstaten, leidt ertoe dat mensen teruggebracht worden, soms zelfs vanuit internationale wateren, naar de detentiecentra in Libië. Mensen terugsturen naar Libië en opvang in dat land kunnen echter geen alternatief zijn. Niet alleen de ervaring van onze teams ter plekke wijst dit uit. Nota bene de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) heeft de situatie in Libië betiteld als een „slavenmarkt.”

Verantwoordelijkheid

Wat dan wel? Ik wil niet ontkennen dat er geduchte uitdagingen en problemen zijn. Een toevloed van vluchtelingen en migranten roept spanningen en vragen op. Dat heb ik in de crisisgebieden waar ik heb gewerkt steeds gezien. Deze zorgen moeten serieus genomen worden. Politieke keuzes maken in zo’n situatie is ontzettend lastig; ik benijd de politici niet.

Hun huidige aanpak leidt echter tot aantoonbare antihumanitaire neveneffecten. Het mag niet zo zijn dat Europa op deze manier zijn verantwoordelijkheid afwentelt en daardoor de mensen om wie het gaat in onacceptabele omstandigheden aan hun lot overlaat. Europa dient naar vermogen (en dat is flink!) bij te dragen aan vluchtelingenopvang, ver weg én op ons continent.

Onze ervaring en expertise liggen op het terrein van de consequenties die bepaald beleid voor mensen heeft. In dit geval zijn die gevolgen diepgaand antihumanitair. Europa afficheert zich graag als een gemeenschap van waarden en een bastion van en voor menselijkheid. Het migratiebeleid van de afgelopen jaren laat juist het tegenovergestelde zien. We doen daarom een dringend beroep op politici in Nederland en de rest van Europa om redelijke alternatieven uit te werken, die daadwerkelijk een humanitair karakter hebben.

Arjan Hehenkamp is algemeen directeur van Artsen zonder Grenzen