Het is de blikvanger in de etalage van een deftige, academische boekhandel in Montpellier: een boek met de titel ”Où va le monde?” Ofwel: Waar gaat het naartoe met de wereld?

De inwoners van de stad lijken op deze zonnige dag in april niet erg gebukt te gaan onder dit soort grote vragen. Straatmuzikanten strooien vrolijke klanken uit over het publiek en de terrassen lopen vol. Het publiek is jong: de eeuwenoude, mediterrane stad telt veel studenten. Klein Parijs aan de Middellandse Zee, noemen liefhebbers van Montpellier de stad liefkozend.

Midden in de stad, op een steenworp afstand van de imposante kathedraal, bevindt zich de werkkamer van Marc Smyrl, hoogleraar politieke wetenschappen. Zijn afdeling valt onder de juridische faculteit van de universiteit, de enige die niet naar de randen van de stad is verdreven. „Dat was ooit wel de bedoeling, maar de faculteit heeft de poot stijf gehouden”, zegt hij met zichtbare voldoening.

De titel van het boek in de etalage van de boekhandel brengt een brede grijns op zijn gezicht. „Tja, zo’n boek kun je altijd publiceren. Waar gaat het met de wereld naar toe: dat is de aloude vraag.” Toch is het precies die vraag die voor dit gesprek op tafel ligt. Veel mensen hebben namelijk het idee de grip op de wereld te verliezen, zeker ook in Frankrijk. In het land verschijnt het ene na het andere boek vol nationaal zelfbeklag. Ze gaan als zoete broodjes over de toonbank.

Smyrl kent de Franse sentimenten, maar kijkt er tegelijkertijd met enige afstand naar. Zijn moeder is Frans, van Italiaanse komaf; zijn vader Amerikaan. In zijn opvoeding en opleiding kreeg hij van beide achtergronden veel mee. Hij studeerde en werkte in zowel Frankrijk als de Verenigde Staten. Tegenwoordig doceert hij een deel van zijn tijd in Montpellier en een ander deel in Denver, in de Verenigde Staten.

Frankrijk kiest een nieuwe president. Om dicht bij huis te beginnen: waar gaat het met Frankrijk naartoe?

Smyrl lacht. „Fransen vragen zich dat voortdurend af. In sommige tijden misschien wat meer dan in andere, maar het pessimisme zit hier dicht onder de oppervlakte. Mensen als Le Pen en (de uiterst linkse oud-presidentskandidaat, MW) Mélenchon spelen daarop in. Hun boodschap is dat het slechter en slechter gaat.”

Veel Amerikanen denken dat ook. Kunt u het verklaren?

„In de Verenigde Staten spelen dezelfde soort sentimenten. Toch gaat het de meeste mensen niet slechter, ook niet beter overigens. Wat vooral speelt is de angst dat het slechter gaat worden. Mensen zien hun dorpen leeglopen en industrieën verdwijnen en voelen onzekerheid: hoe gaat het straks met mijn kinderen?

In de Verenigde Staten is dat voor velen een nieuwe vraag. De economische groei is decennialang als feit aanvaard. Terwijl er natuurlijk eerder perioden van neergang zijn geweest, zoals in de jaren dertig van de vorige eeuw. Sinds de Tweede Wereldoorlog ging alles in stijgende lijn omhoog, maar nu speelt de vraag op of het wel zo door zal gaan.”

Een groot deel van de Franse keizers zoekt zijn heil buiten de gevestigde politieke orde, zoals bij Marine Le Pen.

„In tijden van recessie komen altijd dezelfde vragen op: wiens schuld is het? Wie kunnen we straffen? In Frankrijk zijn het nu de Noord-Afrikaanse immigranten die onder vuur liggen; de islam, het terrorisme. In de Verenigde Staten is al snel de overheid de gebeten hond. Daartegen leven bij grote delen van de bevolking diepe ressentimenten. Trump werpt zich daarbij op als iemand van buiten die politieke orde.”

Frankrijk is hard getroffen door aanslagen. Welke rol spelen die bij de onvrede?

„Die spelen mee, maar zijn niet bepalend. Immigranten zijn altijd het eerste slachtoffer in tijden van tegenspoed. Ik ken het vanuit mijn eigen familiegeschiedenis. Mijn moeder is telg van Italiaanse immigranten, die in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw in Marseille woonden. Ik kan je vertellen: dat was geen prettige tijd om daar Italiaans te zijn. De overlevingstactiek van haar familie was volledige assimilatie: mijn moeder liet zich met een Franse naam aanspreken. Zo zijn veel Italianen in Frankrijk opgegaan in het geheel, net als Joden overigens. En nu zijn Noord-Afrikanen het doelwit, en in de Verenigde Staten de Mexicanen. Zo gaat het altijd, overal. Het zijn volstrekt voorspelbare patronen.”

Hebben we met Trump aan het roer met een ander Amerika te maken?

„We moeten de veranderingen niet overdrijven. Het Amerika dat voor Obama koos en het Amerika dat voor Trump koos is een en hetzelfde land. Het deel van de Amerikanen dat voor Obama koos had andere belangen dan het deel dat voor Trump koos. Dat Trump won is maar niet zomaar een ongeluk, maar het past in een tendens. Wat voor veranderingen Trump teweegbrengt, moeten we nog zien.”

Trumps boodschap was: America First. Hoe vernieuwend was dat?

„In feite keerde Trump daarmee terug tot de Amerikaanse politiek in de eerste helft van de twintigste eeuw. Nieuw is het dus zeker niet. Bovendien: al in de jaren tachtig, tijdens de Koude Oorlog, speelde binnen de Amerikaanse overheid volop het debat naar reductie van de bijdrage aan de NAVO. Centrumlinks en centrumrechts trapten echter op de rem met als voornaamste argument dat het bondgenootschap een succes was gebleken.”

Kan Amerika zonder Europa?

„Bondgenoten worden steeds minder belangrijk. Je kunt je afvragen of de zware militaire infrastructuur van de Amerikanen in Europa nog noodzakelijk is. Hetzelfde geldt voor de Amerikaanse bases in het Midden-Oosten. Ze zijn makkelijk, maar niet langer existentieel. Mede door nieuwe ontwikkelingen zoals drones taant het belang van bondgenootschappen. Die drones worden vanuit de Nevada aangestuurd!”

Amerika gold lange tijd als de waakhond van de wereldvrede.

„Het Pentagon is tijdens de Tweede Wereldoorlog gebouwd vanuit de gedachte dat het gebouw slechts tijdelijk nodig zou zijn. Het idee dat een grote defensiemacht noodzakelijk is voor Amerika en de wereld is relatief nieuw.

Ik ben er niet verbaasd over dat de Verenigde Staten nu een terugtrekkende beweging maken en hun bijdrage aan bijvoorbeeld de NAVO willen terugschroeven. Dat was volstrekt te verwachten. Het hangt ook samen met economische ontwikkelingen in de Verenigde Staten: na de oorlog was het een exporterende natie, die dus veel baat had bij onder meer een stabiel Europa. Nu is het een importland geworden.

Met een politiek van ”America First” keert Washington in feite terug naar de oude norm, van voor de Tweede Wereldoorlog. Die slogan betekent overigens niet ”Amerika is de beste”, zoals velen denken. Maar simpelweg dat Amerika eerst naar de eigen belangen kijkt.”

De naoorlogse orde en stabiliteit hebben veel goeds gebracht.

„Natuurlijk. Internationale samenwerking is goed voor iedereen. Dat brengt vrede en welvaart. Het feit dat Frankrijk de grens met Duitsland niet voortdurend zwaar moet bewaken, is natuurlijk prachtig. Zo’n wereldorde is het nieuwe normaal geworden, maar zo normaal is het niet.”

Hoe meer samenwerking en handel, hoe veiliger de wereld. Kun je dat zo zeggen?

„Dat is zeker te simpel. Het debat over de relatie tussen handel en vrede is al oud, maar het laatste woord is er nog niet over gesproken.”

Is de wereld onveiliger geworden?

„Onveiliger dan wanneer? Zelfs als we alle aanslagen in rekening brengen, leven we nog in een opmerkelijk vreedzame wereld. Op één dag in de Eerste Wereldoorlog vielen er meer slachtoffers dan bij alle terroristische aanslagen van de laatste jaren bij elkaar. We leven bovendien in een uitzonderlijk welvarende tijd. Maar nogmaals: als je zelf werkloos bent, maakt dat het allemaal niet beter.”

Moeten we ons zorgen maken over Rusland?

„Er is veel gaande in Rusland. Het land is feitelijk een oligarchie geworden. Maar het nieuwe Rusland is niet hetzelfde als de oude Sovjet-Unie. De Russische inmenging in Oekraïne is bovendien niet net zoiets als de vroegere bezetting van Oost-Duitsland. Het nieuwe Rusland heeft geen internationale strategie. Het is geen grootmacht meer, mede vanwege de doorgaande vergrijzing.”

Sommigen vrezen een hernieuwde Koude Oorlog.

„Pfft… ik weet het niet. Ik denk dat we terugkeren naar een situatie van meer klassieke machtspolitiek. Dat is niet per se verkeerd, ook niet per se goed. Er is nog weinig over te zeggen.”

Tegelijk ontstaat er een zwakker Europa.

„De komende twee jaar zijn bijzonder interessant. Veel zal afhangen van de uitkomst van de Franse verkiezingen. Stel dat Le Pen wint en Frankrijk besluit de EU te verlaten, dan zal de Unie zich opnieuw uit moeten vinden. En wat zal dat voor de euro betekenen? De munt heeft het opmerkelijk goed gedaan.

Ik ben echter geen hopeloze pessimist. De geschiedenis van de EU is nooit heel soepel verlopen. Uiteindelijk is de Unie echter altijd sterker uit elke crisis gekomen.”

Wie is Marc Smyrl?

Marc Smyrl (1960) is als politicoloog verbonden aan de universiteiten van Montpellier (Frankrijk) en Denver (Verenigde Staten). Hij doet daar onder meer vergelijkend onderzoek naar politieke structuren in Europa en de Verenigde Staten.

Eerder was hij onderzoeksassistent bij de denktank van het Amerikaanse Congres, de Congressional Research Service in Washington, en onderzoeker aan het Max Planck Instituut in Duitsland.

Hij studeerde zowel in Frankrijk als in Amerika en promoveerde in 1997 aan de Amerikaanse Harvarduniversiteit.

Voor de Franse radio en televisie geeft hij regelmatig commentaar op ontwikkelingen in de Verenigde Staten.

serie Blik op de wereld

Het Europese project kreunt, de terrorist dreigt, de populistische trom roffelt en de Russische beer brult. Vier perspectieven op een veranderende wereld. Deze week: prof. Marc Smyrl uit Montpellier (Frankrijk).