Vreeswekkend ziet het gezelschap eruit. Zes zwaarbewapende Oekraïense militairen, hun gezichten verscholen achter bivakmutsen, spreken het Nederlandse volk toe. „Beste Nederlanders”, zegt een van de mannen in de dreigvideo die begin 2016 op internet circuleert, „ga niet tegen Oekraïne in. Dat loopt slecht af. We zullen chaos brengen in je hoofd en in je huis. We hebben mannen in Nederland die klaarstaan om elk bevel uit te voeren.”

Een van de mannen steekt een Nederlandse vlag in brand. De soldaten scanderen: „Glorie aan Oekraïne, glorie aan de helden! Glorie aan de natie! Dood aan de vijand!” De mannen zouden spreken namens het extreemrechtse, ultranationalistische Azov-bataljon uit Oekraïne.

Maar wat blijkt? De video is nep. In scène gezet. In april 2016 reconstrueert onderzoekscollectief Bellingcat in een rapport dat de zogenaamde dreigvideo, die verscheen in de aanloop naar het Oekraïnereferendum in Nederland, is gefabriceerd door pro-Russische makers van nepnieuws. Die zouden opereren vanuit een nepnieuwsfabriek in de Russische stad Sint-Petersburg. Tv-programma Brandpunt toonde onlangs beelden van het pand, vanwaaruit 24 uur per dag halve waarheden en verzinsels op internet zouden worden gezet. De zogheten ”trollenfabriek” opereert onder de vlag van het „beruchte” Internet Research Agency, schrijft Bellingcat, dat naam maakte met onderzoek naar de ramp met vlucht MH17. Dat Internet Onderzoek Agentschap zou het Poetinbewind steunen en bijvoorbeeld de Russische oppositie of Oekraïne zwartmaken.

Aanslagen

„De verspreiders van de nepvideo met de dreigboodschap wilden Nederlanders kennelijk doen geloven dat er in Oekraïne veel gevaarlijke idioten rondlopen die dreigen met aanslagen in Nederland”, reageert dr. Jelle van Buuren, terrorismedeskundige aan de Universiteit Leiden en onderzoeker van samenzweringstheorieën. „De bedoeling van de nepvideo was waarschijnlijk om Nederlanders ertoe te bewegen tijdens het referendum tégen het handelsverdrag met Oekraïne te stemmen.”

Verspreiding van nepnieuws staat in de schijnwerpers. Onder meer tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen werden valse berichten op internet verspreid. Zo circuleerde het verhaal dat de paus Donald Trump zou steunen.

Vermoedelijk probeerde Rusland onlangs door het verspreiden van nepnieuws de verkiezingen in Nederland te beïnvloeden, stelde begin deze maand Rob Bertholee, het hoofd van de Algmene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). Concrete voorbeelden gaf de baas van de geheime dienst niet. Opmerkelijk was ook de waarschuwing van brigadegeneraal Hans Folmer, commandant van het Defensie Cyber Commando, eind februari in NRC Handelsblad. Staten moeten er rekening mee houden dat kwaadwillenden livevideobeelden, bijvoorbeeld van een toespraak van een politicus, gaan manipuleren (zie ”Sukkel! roept Wilders. Of toch niet?”).

Aanranding

Niet alleen vanuit Rusland, ook dichter bij huis wordt geregeld bewust nepnieuws op internet gedropt. Daarvan is Van Buuren overtuigd. „Nog niet zo lang geleden werd op een Duitstalige website de linkse politica Renate Künast geciteerd. Ze zou in reactie op de aanranding van een meisje door een asielzoeker in een landelijke krant, de Süddeutsche Zeitung, hebben gezegd dat we vluchtelingen toch moeten blijven opvangen. Want vluchtelingen zijn immers ook slachtoffers.

Later bleek dat die linkse politica nooit iets dergelijks in de bewuste krant had gezegd. Het verhaal was compleet verzonnen. Maar intussen wordt met zo’n bericht de boosheid van veel Duitsers wel gevoed. Het nepnieuws leidt ertoe dat meer mensen gaan denken dat de Duitse overheid asielzoekers de hand boven het hoofd houdt. Uiteindelijk bleken mensen uit het Duitse rechts-nationalistische kamp het valse nieuws te hebben verspreid. Met als doel meer weerstand tegen de komst van vreemdelingen te wekken.”

Verwarring

Kwaadwillenden kunnen met de verspreiding van nepnieuws „verwarring proberen te zaaien”, vreest Van Buuren. „Als burgers massaal niet meer geloven wat media berichten, wordt de grond onder de samenleving weggeslagen. In zo’n situatie kan een organisatie met macht en geld en met de beste digitale technieken invloed verwerven. En zo’n organisatie kan weinig nobele bedoelingen hebben en vooral worden gedreven door geldzucht of een politieke agenda.”

Weliswaar kan een nonsensbericht na enige tijd worden bestempeld als nepnieuws, toch kan zo’n verhaal z’n schadelijke werking al hebben gedaan. Van Buuren: „Telkens weer blijkt dat mensen vooral geneigd zijn om berichten te geloven die hun eigen ideeën en wereldbeeld bevestigen. Ze vinden het ongemakkelijk als er akelige vragen worden gesteld over hun waarheden. Als mensen horen dat een verhaal dat goed in hun straatje past nep blijkt te zijn, kunnen ze reageren in de trant van: Wie zegt mij dat deze melding zélf geen nepbericht is? Zo ontstaan oneindige discussies.”

Nuchterheid

Intussen maant Van Buuren tot nuchterheid in de discussie rond nepnieuws. Het verhaal van generaal Folmer dat mogendheden elkaars videoboodschappen op het moment van uitzenden via moderne technieken direct kunnen manipuleren, neemt de Leidse wetenschapper vooralsnog met een korreltje zout. Twijfels heeft hij ook bij de recente bewering van AIVD-baas Bertholee dat de Russen kennelijk probeerden de Nederlandse Kamerverkiezingen te manipuleren. „Ik vind dat een nogal stellige bewering. Het probleem met een geheime dienst is dat die nooit een keurig stapeltje dossiers met bewijs overhandigt. NRC Handelsblad heeft onderzoek gedaan naar beïnvloeding van de Nederlandse verkiezingen vanuit Russische hoek. De conclusie van de krant is dat dat erg meevalt.”

We moeten ervoor oppassen om berichten die ons tegenstaan meteen af te doen als nepnieuws, benadrukt Van Buuren. „Tussen juiste en valse berichtgeving zit een groot grijs gebied. Je kunt niet zomaar zeggen dat de zogeheten trollenfabriek in Sint-Petersburg alleen maar onzin de wereld in stuurt. Zo’n organisatie kan tot doel hebben háár visie op gebeurtenissen weer te geven. Een pr-bureau van Shell doet niet veel anders. Dat probeert op sociale media ook een goed beeld van het oliebedrijf neer te zetten.”

Gifgasaanval

Dat bijvoorbeeld pro-Russische websites de vloer aanvegen met de recente Amerikaanse bombardementen op een Syrische luchtmachtbasis kun je niet zomaar nepnieuws noemen, vindt Van Buuren. „Die pro-Russische sites stellen wat mij betreft terecht dat het nog maar de vraag is of het Syrische regime achter de gifgasaanval zat die voor de Amerikanen de aanleiding was tot de bombardementen. Slim verwijzen die sites naar de invasie in Irak in 2003, waarbij later kwam vast te staan dat informatie over massavernietigingswapens onwaar was.

Ik schaar me bepaald niet achter Poetin-aanhangers, maar vind vooralsnog wel dat pro-Russische sites terecht om bewijzen vragen voor de stelling dat het Syrische regime verantwoordelijk is voor de gifgasaanval. Tegelijkertijd wordt er zo wel weer twijfel gezaaid over de betrouwbaarheid van instituties. Ook terechte vragen hoeven niet per se een oprecht doel te dienen. Dat maakt dit onderwerp zo complex.”

„Sukkel!” roept Wilders. Of toch niet?

Druk gebarend achter het spreekgestoelte in de Tweede Kamer roept Wilders: „Sukkel!” Het is allemaal vastgelegd op video. Kan niet missen. De politicus beweegt zijn mond zoals je dat doet als je het woord ”sukkel” uitspreekt. Maar zei de PVV-leider dit werkelijk? Of is er met de video gerommeld? Dat zou zomaar kunnen. Want een acteur kan Wilders hebben nagedaan. En in het echt zei Wilders niet: „Sukkel”, maar „Rutte.” Bij het uitspreken van die twee woorden beweeg je je mondhoeken nagenoeg op dezelfde manier.

Gelaatstrekken

Niet alleen met teksten en foto’s, ook met video’s valt nepnieuws te maken, weet Tim den Uyl, directeur van het Amsterdamse bedrijf VicarVision, dat gespecialiseerd is in kunstmatige intelligentie op het gebied van gezichtsherkenning. Daar wordt onder meer software ontwikkeld die het menselijk gezicht verdeelt in 500 zogeheten landmarks, herkenningspunten. De ‘machine’ kan aan de hand van gelaatstrekken vaststellen of een voorbijganger vrolijk of somber is.

Het is geen kleinigheid om bestaande video’s geloofwaardig te vervalsen, legt Den Uyl uit. „Bij een berichtendienst als Snapchat kun je via een app als Face Swap een video van jezelf veranderen alsof je Obama bent of stervoetballer Ronaldo. Maar dat is een spelletje, iedereen ziet meteen dat dat nep is.”

Duistere figuren

Maar toch. Onder meer via technieken als ”motion capture” (het vangen van bewegingen) zijn video’s steeds beter te manipuleren. Zelfs op het moment (realtime) dat iemand een boodschap de wereld in zendt. Je kunt dan als het ware op een schimmige Chinese website Trump in een video laten zeggen dat hij Noord-Korea gaat aanvallen, inclusief de mondbewegingen die daarbij passen. Terwijl de Amerikaanse president in werkelijkheid op dat moment bij de internationale tv-zender CNN zegt dat hij Noord-Korea níét gaat aanvallen. „De filmwereld gebruikt dit soort motion capture-technieken al langer, met behulp van supercomputers”, zegt Den Uyl. „Tegenwoordig komen deze methoden echter ook voor gewone burgers steeds meer beschikbaar. Dat heeft wel iets griezeligs. Als iemand dit soort technieken goed in de vingers heeft, kan hij op een video een bekende politicus zaken laten zeggen die hij in werkelijkheid nooit heeft uitgesproken. Duistere figuren kunnen daar misbruik van maken.”

Een verzinsel: asielzoekers mishandelen hondje

Ook op Nederlandstalige websites verschijnt geregeld nepnieuws, weet dr. Peter Burger. Hij is onderzoeker en docent journalistiek en nieuwe media aan de Universiteit Leiden. Sinds kort speurt hij voor Facebook naar nepnieuws op het web. De afgelopen maanden kwam Burger op internet „tientallen” verzonnen nieuwsberichten tegen.

Een recent, „buitengewoon kwaardaardig” voorbeeld: op zo’n twaalf Nederlandstalige websites verschijnt het bericht dat asielzoekers een hondje hebben mishandeld. Het zogenaamde nieuwsfeit wordt 26.000 keer gedeeld op Facebook. „Er blijkt niets van het bericht te kloppen. In werkelijkheid hebben Engelse tieners de puppy in 2015 toegetakeld; ze braken onder meer de nek van het dier. Bij het bericht stond een foto van drie mannen met baarden, die zijn in 2013 veroordeeld wegens terrorisme. Zij hadden niets te maken met dierenmishandeling.”

Eekhoorns

Het nepnieuws over de zogenaamd sadistische asielzoekers kwam niet uit de koker van iemand die het politieke debat over vluchtelingen probeerde te beïnvloeden, weet Burger. In dit geval was het de onzinboodschapper louter om geld te doen. „Door het valse bericht te verspreiden, kreeg hij mensen op zijn website met advertenties. Hoe meer mensen een site bezoeken, hoe meer de adverteerder betaalt.”

Nonsens was ook een recent bericht over een vrouw die haar ex-man liet aanvallen door zogenaamd getrainde eekhoorns. Ook toen was het doel om nieuwsgierigen te lokken naar sites met advertenties.

Als Burger en zijn collega’s (die de site nieuwscheckers.nl beheren) en daarnaast ook nieuwssite nu.nl een bericht als nep beoordelen, voorziet Facebook dat van een waarschuwend label. Google toont vervolgens „relevante feitenchecks” boven in de rij met zoekresultaten.”

Blij is Burger met de „toenemende aandacht voor de gevaren van nepnieuws.” Een teken aan de wand is dat Duitsland wetgeving voorbereidt die het mogelijk maakt verspreiders van verzinsels te beboeten. Onderzoek naar het fenomeen nepnieuws staat nog in de kinderschoenen, zegt hij. Enkele Leidse studenten gaan binnenkort aan de slag met een scriptie over de thematiek.

IJsverkoper

Nepnieuws ondermijnt niet alleen het vertrouwen in de media, waarschuwt Burger, die sinds zo’n 25 jaar onderzoek doet naar broodjes aap in berichtgeving. Ook onschuldige burgers kunnen door verzinsels in de problemen komen. „Jaren geleden ging het gerucht dat er kinderlokkers in witte busjes rondreden. Een ijsverkoper in een wit busje uit het Gelderse Wijchen werd ten onrechte gelinkt aan misbruik van kinderen. Die man had daar behoorlijk last van en dreigde haast te worden aangevallen. Uiteindelijk liep die zaak gelukkig met een sisser af.”