Kwistig strooit dr. Chris Janse, kenner van de gereformeerde gezindte, met sociologische termen als hij de polarisatie onder reformatorische christenen probeert te duiden. Directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor de SGP drs. Jan Schippers –zijn oranje SGP-das verraadt dat het verkiezingstijd is– refereert regelmatig aan publicaties die hij heeft gelezen. Beide mannen zitten in het RD-gebouw in Apeldoorn met elkaar om de tafel om hun licht te laten schijnen over de meningsverschillen in de gereformeerde gezindte omtrent islam, Trump, vluchtelingen en andere onderwerpen. Soms is er verschil van inzicht. Veel vaker heerst de overeenstemming. Rode draad in hun beider betoog: opvattingen binnen de gereformeerde gezindte over deze thema’s zijn net zo divers als daarbuiten; zorgen dienen serieus te worden genomen; polarisatie is allesbehalve nieuw.

Wat valt u op aan de polarisatie rond deze thema’s in de gereformeerde gezindte?

Janse: „Mijn indruk is dat de verdeeldheid over de islam wel meevalt. Ik constateer vooral tweespalt rond Trump en vluchtelingen.

Schippers: „Mij valt op dat in het denken over Trump de nuance zoek is: je bent voor of tegen hem. Ik probeer, door oog te hebben voor positieve én negatieve punten, een middenpositie in te nemen, maar dat levert weinig bijval op. Polarisatie is niet vreemd voor Amerika, maar het verbaast mij dat deze verdeeldheid kennelijk is overgeslagen naar de gereformeerde gezindte.”

Signaleert u ook op andere terreinen vergaande verschillen van inzicht?

Schippers: „Klimaatverandering. Ik krijg weleens een boze brief als ik de consumptiecultuur in de gereformeerde gezindte aan de kaak stel. Verder denk ik aan de Europese Unie. Een deel van de reformatorische christenen is van mening dat al het slechte beleid uit Brussel komt en zou het liefst willen dat Nederland uit de EU stapt. Een andere groep heeft meer oog voor de voordelen van samenwerking tussen landen, wijst op de duurzame vrede in ons continent.”

Janse: „De pluriforme samenleving wordt verschillend gewaardeerd. Aan de ene kant heb je christenen die eraan vasthouden dat Gods geboden ook in het publieke domein de norm behoren te zijn. Een groeiende categorie christenen daarentegen omarmt de diversiteit en accepteert stilzwijgend ontwikkelingen zoals koopzondagen en homohuwelijk.

Verder wordt er in reformatorische kring lang niet meer eensluidend gedacht over de waarde van het onderschrijven van de Drie Formulieren van Enigheid. Dat bedreigt de identiteit van onze organisaties. Ook is het voor ouders niet meer vanzelfsprekend om hun kinderen naar een reformatorische school te sturen.”

Hoe verklaart u de ontstane polarisatie in de gereformeerde gezindte?

Schippers: „Reformatorische christenen leven niet op een eiland. De tweespalt in de gereformeerde gezindte weerspiegelt de maatschappelijke discussie.”

Janse: „Daarbij moet wel worden gezegd dat orthodoxe christenen soms andere argumenten hebben om ergens voor of tegen te zijn dan niet-christenen. Zo speelt in onze beoordeling van Trump diens prolifestandpunt een belangrijke rol.”

Schippers: „In het islamdebat nemen christenen mee dat hun geloofsgenoten in veel moslimlanden op z’n minst tweederangsburger zijn. Dat kan een extra reden zijn om tegen verdere uitbreiding van deze godsdienst in Nederland te zijn.”

Is het legitiem dat christenen over islam, Trump en vluchtelingen divers denken?

Janse: „Dat deze thema’s christenen beroeren, is niet verkeerd. Mits ze maar bedenken dat er aan elk onderwerp meerdere kanten zitten. Over Trump valt veel te zeggen, maar het alternatief, Clinton, was ook niet alles. Vluchtelingendrama’s laten niemand onverschillig, maar de politiek moet omvangrijke stromen mensen wel goed sturen. Maximaal 10 procent van alle moslims zorgt voor problemen, maar deze relatief kleine groep kan veel narigheid veroorzaken. Wel dient te worden aangetekend dat veel mensen niet goed met waarschijnlijkheden kunnen omgaan. Na 11 september 2001 zijn veel Nederlanders bang voor aanslagen door moslimextremisten. Deze angst moet je echter wel relativeren als je bedenkt dat sindsdien in ons land alleen Theo van Gogh hiervan het slachtoffer is geworden. De kans om te overlijden door een verkeersongeluk of kanker is vele malen groter.”

Schippers: „Laten we ervoor waken om moslims en vluchtelingen tot zondebok te verklaren. De problemen in Nederland zullen niet als sneeuw voor de zon verdwijnen wanneer we een hek om ons land zetten en alles wat we vreemd vinden er overheen kieperen.

Wie bovendien alleen maar focust op Trump, vluchtelingen en islam lijdt aan blikvernauwing. Bedenk dat de dreiging van het moderne secularisme veel groter is. Seculiere politici hebben de macht in Nederland. Voorstellen voor meervoudig ouderschap bedreigen het klassieke gezin. Dat geldt ook voor plannen van D66 om kinderen vanaf twee jaar naar school te sturen. Ontwikkelingen rond prenatale screening leiden ertoe dat we richting een downvrije samenleving gaan. Helaas hoor ik christenen hier in verhouding maar weinig over. Waarschijnlijk omdat het sluipenderwijs gaat.”

Nederland heeft al decennia ervaring met zowel vluchtelingen als de islam. Waarom nu pas polarisatie?

Janse: „Indische Nederlanders, Molukkers, Surinamers; voor al deze migrantengroepen geldt dat de tijd zijn werk deed en ze steeds meer opgingen in de Nederlandse samenleving. Marokkanen en Turken daarentegen bleven zich sterk oriënteren op hun moederland. Bovendien werd hun godsdienst na de aanslagen in Amerika van 11 september 2001 steeds meer gezien als een wereldwijd probleem.”

Schippers: „De problemen van de multiculturele samenleving werden toen eigenlijk pas aan de orde gesteld, alhoewel Janmaat van de extreemrechtse partij Centrumdemocraten eigenlijk de eerste was. Deze politicus was in de jaren 80 op dit punt zijn tijd vooruit. Ik denk dat de indringende beelden van aanslagen door Islamitische Staat de angst onder christenen aanwakkeren.”

Is de verdeeldheid onder RD-lezers te herleiden tot bepaalde kenmerken?

Janse: „Iemands opleidingsniveau en sociaaleconomische status spelen ongetwijfeld een rol. Wie in de bouw werkt, loopt meer kans zijn baan te verliezen aan een immigrant dan iemand met een hogere functie. Eerstgenoemde zal immigratie daarom niet snel toejuichen. Verder kun je wat betreft moslims en vluchtelingen zeggen dat onbekend ook onbemind maakt. Wie in de stad woont en een aardige Turkse buurman heeft, zal in het algemeen positiever zijn dan iemand van het platteland die nauwelijks moslims en vluchtelingen ontmoet.”

Schippers: „Ik vind deze vraag lastig te beantwoorden. Ik kan me voorstellen dat geloofsbeleving een rol speelt. Wie de barmhartigheid van Jezus vooropstelt, zal genegen zijn om vluchtelingen en moslims warm welkom te heten. Wie daarentegen geloof vooral vormgeeft door morele regels op te volgen, zal de komst van nieuwkomers eerder ervaren als een bedreiging van de eigen identiteit.

Verder vindt de islamkritiek zoals Wilders die ventileert, weinig weerklank onder hoger opgeleide reformatorische christenen. De retoriek van de PVV-leider over de joods-christelijke cultuur doorzien ze als holle frasen.”

Wel komt de SGP in verkiezingstijd met een islammanifest. Volgens menigeen om Wilders de wind uit de zeilen te nemen.

Schippers: „De islam vormt een potentiele bedreiging voor onze democratie en rechtsstaat. Het is meer dan terecht dat de SGP daar de vinger bij legt. Bovendien doet de partij dat al sinds de jaren 80 op een consistente manier. Wel is het een manifest dat in verkiezingstijd uitkwam, en dat merk je aan de toonzetting. Bepaalde verkiezingsretoriek speelt in op breed levende sentimenten. Het verschil tussen islam en christendom duiden door de barmhartigheid van Christus tegenover het geweld van Mohammed te plaatsen, is mij te gemakkelijk. Wel is essentieel dat in de islam moskee en staat niet duidelijk onderscheiden zijn. Dat ligt in het christendom heel anders.”

Janse: „Christenen onderwerpen zich aan de overheid, omdat ze op basis van Romeinen 13:1 en 2 geloven dat ook een niet-christelijke overheid een instelling van God is. Die notie ontbreekt binnen de islam. Voor moslims is in feite alleen de sharia legitiem.”

Verwacht u de komende jaren toenemende polarisatie in reformatorische kring?

Janse: „Ja. Door een stijgend opleidingsniveau en maximale toegang tot nieuwsbronnen zal de veelheid aan opvattingen binnen de gereformeerde gezindte alleen maar toenemen. Reformatorische mensen zijn mondig geworden, schikken zich minder snel dan vroeger. Ik zie parallellen met de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt. Van de vroegere homogeniteit van de vrijgemaakte wereld –vrijgemaakte school, Nederlands Dagblad, GPV– is weinig meer over. Zo is prof. dr. George Harinck lid van het CDA. Verder zaten de vrijgemaakt-gereformeerde Tjitske Siderius en Marcial Hernandez respectievelijk voor de SP en de PVV in de Tweede Kamer. De reikwijdte van godsdienst neemt af, doortrekt niet meer alle facetten van het leven. Nog eerder zag je dit patroon bij de Gereformeerde Kerken.”

Schippers: „Verdeeldheid is van alle tijden. In de jaren 30 van de vorige eeuw polariseerden ds. G. H. Kersten, prof. H. Visscher en prof. G. Wisse er ook lustig op los.”

Janse: „Met name over theologische onderwerpen. Er zijn verhalen bekend over mensen die de kerk uitliepen als de boodschap hun niet aanstond. Tegenwoordig hoor je dat nooit meer. Wat dat betreft kun je zeggen dat de verhoudingen vroeger ook scherp konden liggen.”

Theologische verschillen leiden niet meer tot verhitte gemoederen.

Janse: „Dat is typisch postmodern. De waarheidsvraag is niet meer echt relevant. Ieder zoekt voor zichzelf een passende kerk en geloofsbeleving, relativeert confessionele en andere verschillen. Vanuit orthodox perspectief bekeken, is het een gevaarlijke ontwikkeling als religieuze vragen niet meer als wezenlijk worden gezien. In de 16e eeuw gingen mensen om hun opvattingen soms de brandstapel op.”

Schippers: „Authenticiteit is belangrijk in de hedendaagse cultuur. Maar belangrijker dan verschillen in bijzaken is de vraag of je rechtzinnig dan wel vrijzinnig bent. Of de Bijbel gezaghebbend is of de hedendaagse opvattingen leidend zijn.”

Polarisatie ondanks postmodern denken; dat lijkt een verrassende tegenstelling.

Janse: „Nee, want er is niet zo zeer verdeeldheid over de waarheidsvraag als wel over onderwerpen die de gevoelens en belangen van mensen raken. Neem de discussie over Trump.”

Schippers: „Wat zijn iemands motieven om zich te keren tegen Trump, islam en vluchtelingen? Als dat echt alleen materiële belangen zijn en er dus angst is voor het kwijtraken van onze welvaart, zijn we niet goed bezig. We worden ertoe opgeroepen Christus na te volgen. In Mattheüs 25 gaat het over het laatste oordeel. De kernvraag is of je leven om je eigen as draait, of gericht is op Christus en de ander. Heb je bijvoorbeeld een vluchteling –een van de minste broeders– geholpen?”

Kunnen de tegenstellingen tussen christenen overbrugd worden?

Janse: „Ja, mits mensen proberen zich in elkaar te verplaatsen. Een hoger opgeleide met een goed gevulde bankrekening moet kunnen bedenken dat iemand aan de onderkant van de samenleving het onrechtvaardig vindt dat veel nieuwkomers van alles zomaar krijgen en worden voorgetrokken.

Ik vind het interessant om Volendam en Urk met elkaar te vergelijken. Vanouds vissersdorpen met een vergelijkbare cultuur waarbij hard werken hoog in het vaandel staat. Beide zijn ontvankelijk voor de lokroep van Wilders. Toch is zijn aanhang op het gereformeerde Urk veel kleiner dan in het rooms-katholieke Volendam. We moeten de zorgen van mensen serieus nemen en begrip tonen. Zeg er tegelijk bij dat ze zich moeten proberen in te leven in de Syriërs die hier zijn en dat ook de problemen van deze mensen moeten worden opgelost.

Wat de islam betreft, mogen we ook onder ogen zien dat deze godsdienst allerlei raakvlakken heeft met het christendom. Moslims kunnen de helft van het apostolicum onderschrijven, waardoor ze dichter bij ons staan dan hindoes. In de jaren 90 ontmoette ik in Singapore een islamitische journalist. Wij concludeerden dat we op veel punten min of meer dezelfde kritiek hadden op de westerse samenleving. Vanwege gedeelde waarden sturen islamitische ouders hun kinderen soms het liefst naar een christelijke school. En los van wat je van hoofddoeken vindt: in de zomer lopen moslimvrouwen er doorgaans heel wat fatsoenlijker bij dan veel autochtone vrouwen.”

Schippers: „We worden allemaal geconfronteerd met de onzekerheid van onze moderne tijd. Voor het overbruggen van tegenstellingen is focus op de uitgangspunten van de reformatie nodig. Op hoofdzaken eenheid, op bijzaken verdraagzaamheid. Calvijn was jarenlang asielzoeker in Genève. Dat gaf veel onzekerheid. Hij zocht zijn toevlucht niet in reformatorische opvattingen, maar in Christus en Zijn Woord. De belofte is dat Christus met ons zal zijn tot aan de voleinding der wereld. Dat is ons ultieme houvast.”