Dat blijkt onder meer uit onderzoek van Alex Wagemakers waarop hij vrijdag promoveert aan de Universiteit van Amsterdam. De arts en medisch microbioloog in opleiding aan het VUmc maakte in het AMC vier jaar lang studie van de bacterie Borrelia miyamotoi (B. miyamotoi), familie van de Borrelia burgdorferi (B. burgdorferi), de verwekker van de ziekte van Lyme.

B. miyamotoi komt voor in grote delen van Europa, Japan, Rusland, het noordoosten van de VS en in Californië. „Mogelijk zijn ook Nederlandse teken al langer drager van B. miyamotoi, maar wisten we dat tot voor kort niet”, zegt Wagemakers. Zo’n 2,5 tot 4 procent van de Nederlandse teken is besmet met de bacterie. Het percentage wisselt een beetje per onderzoek. „Wij hebben zelf ruim 3000 teken afkomstig van 11 verschillende locaties in Nederland onderzocht en kwamen uit op 2,5 procent. Zo’n 10 procent was drager van B. burgdorferi, de verwekker van de ziekte van Lyme. Dat is aan de lage kant, andere studies komen uit rond de 20 procent.”

Het kan ook zijn dat een teek beide bacteriën bij zich draagt. „In ons onderzoek kwam B. miyamotoi in 4,3 procent van de gevallen voor in teken die ook B. burgdorferi bij zich droegen. Dat was slechts 2,3 procent in teken zonder B. burgdorferi. Dus de teken met een combinatie van beide ziekteverwekkers lijken vaker voor te komen dan met alléén B. miyamotoi.”

Wagemakers kan niet zeggen of patiënten zieker worden als ze besmet worden met beide bacteriën in plaats van met een van de twee. „Daar is nog weinig onderzoek naar gedaan. Er zijn wel co-infecties beschreven, maar van te weinig patiënten om te kunnen beoordelen of het ziektebeeld in dat geval heftiger is dan bij een enkelvoudige infectie.”

Miljoen tekenbeten

Jaarlijks worden ruim 1 miljoen Nederlanders door een teek gebeten, blijkt uit cijfers van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Op basis daarvan rekent Wagemakers voor dat zo’n 25.000 mensen per jaar via een tekenbeet geïnfecteerd raken door B. miyamotoi en zo’n 200.000 door B. burgdorferi. „Uit Russisch onderzoek bleek in 2011 dat zo’n 8 procent van de mensen ziek wordt na besmetting met B. miyamotoi via een tekenbeet.” Omgerekend zou het jaarlijks in Nederland gaan om zo’n 2000 mensen. „Het ging in Rusland wel om een andere tekensoort. Dat kan invloed hebben. Dus eigenlijk kun je met die getallen niet veel. Helaas beschikken we voor Nederland nog niet over eigen cijfers”, voegt Wagemakers eraan toe. Er zijn wel cijfers over de ziekte van Lyme. Het RIVM gaat uit van zo’n 20.000 tot 30.000 ziektegevallen per jaar in Nederland.

Binnen de borreliabacteriën zijn twee grote groepen te onderscheiden, aldus Wagemakers: de lymebacteriën en de zogeheten ”relapsing fever”-bacteriën, ziekteverwekkers die zorgen voor periodieke koortspieken. B. miyamotoi hoort thuis in de laatste categorie.

De ziekteverschijnselen die B. miyamotoi veroorzaakt, zijn vrij algemeen: koortspieken met hoge temperaturen, moeheid, spier- en gewrichtspijn, hoofdpijn en, misselijkheid. „Hoe erg mensen er ziek van worden, weten we eigenlijk nog niet goed. Onze kennis is vooral gebaseerd op de ergste gevallen, de mensen die onder behandeling komen. Onduidelijk is of mensen die niet naar een arts stappen ook deze klachten met koortspieken krijgen. De symptomen kunnen makkelijk worden versleten voor een griepje, want ze zijn weinig specifiek. Sommige patiënten hebben milde schade aan de lever en een afgenomen aantal bloedplaatjes. Die zijn betrokken bij de bloedstolling. Wat de gevolgen van de infectie op lange termijn zijn, weten we niet”, zegt Wagemakers.

Iemand die een infectie heeft met de bacterie B. myamotoi heeft dus geen lyme, stelt Wagemaker. „Je kunt wel zeggen dat hij een borreliose heeft. Lyme wordt veroorzaakt door B. burgdorferi en geeft andere ziekteverschijnselen.”

Die verschijnselen zijn bij een klein deel van de Nederlandse patiënten ook algemeen, zoals spier- en gewrichtspijn, moeheid en milde koorts. Er zijn echter geen steeds terugkerende koortspieken. Bovendien presenteert lyme zich meestal met een huidafwijking (”erythema migrans”). In de latere fases van de ziekte kunnen zich ook heel andere klachten voordoen, zoals gewrichtsontsteking (lyme-artritis), hartritmestoornissen en neurologische klachten.

Kan B. myamotoi onder de radar van het afweersysteem duiken?

„Ja, we hebben daar onderzoek naar gedaan. Relapsing fever-bacteriën kunnen hun oppervlakte-eiwitten aanpassen. Door het aantrekken van een andere jas zijn ze niet goed meer herkenbaar voor het immuunsysteem en ontsnappen op die manier aan vernietiging. Hoe dat werkt, is ooit door Ronald Plasterk, de latere minister, ontdekt. Vervolgens kunnen deze exemplaren zich weer vermenigvuldigen en een nieuwe koortspiek veroorzaken. Bij B. myamotoi gebeurde dat in recent buitenlands onderzoek bij 10 procent van de patiënten. We zagen in ons eigen onderzoek bij muizen eenzelfde patroon. Dus misschien is B. myamotoi minder goed in het aantrekken van een andere jas dan andere relapsing fever-bacteriën.

B. burgdorferi kan trouwens ook zijn oppervlakte-eiwitten aanpassen, maar doet dat op een andere manier. De lymebacterie kan miljoenen varianten maken, terwijl B. myamotoi maar enkele opties heeft. Daarna is het over en uit.”

Dat vermommingsgedrag betekent dat mensen met een goed werkend afweersysteem toch ziek kunnen blijven?

„Klopt. De meeste patiënten die zijn beschreven, hadden een normaal werkend immuunsysteem. In de literatuur zijn drie patiënten beschreven met een sterk verminderde weerstand. Zij kregen door B. miyamotoi een ontsteking van de hersenen, meningo-encefalitis. Bij hen zag je ook niet de terugkerende koortspieken ten gevolge van een reactie van het afweersysteem op de bacterie, maar een chronisch ziektebeeld.”

Vertonen B. burgdorferi en B. myamotoi in het lichaam verschillend gedrag?

„Ja. B. burgdorferi houdt zich in de beginfase vooral op in de huid en zorgt daar –helaas niet altijd– voor de kenmerkende rode ring, ”erythema migrans”. Dit een absoluut bewijs van besmetting met de lymebacterie. Directe behandeling met antibiotica is dan nodig. Verdere diagnostiek kan in het algemeen achterwege blijven.

B. myamotoi daarentegen begeeft zich naar het bloed en vermenigvuldigt zich daar. Huidonderzoek in het AMC liet ook geen afwijkingen zien zoals deze zich bij lyme kunnen voordoen. In combinatie met de vage griepachtige symptomen, die bij meerdere ziektebeelden kunnen passen, bemoeilijkt dit het stellen van de juiste diagnose.”

Vergroot dit het risico dat een arts de diagnose mist en behandeling met antibiotica achterwege blijft?

„Ja, dat maakt het inderdaad lastiger. Ik wijs daar ook in een van mijn stellingen op. Infecties met B. miyamotoi worden geregeld gemist door onbekendheid bij zowel artsen als patiënten. Zeker als een patiënt niet weet dat hij door een teek is gebeten. Complicerende factor daarbij is dat de bacterie al wordt overgedragen aan de larven. Bij B. burgdorferi is dat niet het geval. De kleinste teekjes, de larven die je niet snel ontdekt, kunnen B. myamotoi dus al bij zich dragen. Uit onderzoek door Wageningen University, RIVM en het AMC is gebleken dat de larven muizen kunnen infecteren. Of dat bij mensen ook kan, weten we niet. Dit is nog niet onderzocht. Maar je moet er wel rekening mee houden.

Als een arts aan een infectie met B. miyamotoi denkt, is er qua diagnostiek momenteel weinig mogelijk. Antistoftesten specifiek voor B. miyamotoi zijn er nog niet. Ik heb wel enkele antistoffen gevonden die mogelijk handvatten bieden voor de ontwikkeling van zulke tests. Het staat allemaal nog in de kinderschoenen.

Het is wel mogelijk dat de gebruikelijke antistoftesten voor lyme zwak positief reageren op een infectie met B. myamotoi en dat een arts daardoor denkt aan lyme, terwijl er in werkelijkheid sprake is van een infectie met B. miyamotoi.

Het goede nieuws is in dat geval dat de gebruikelijke antibiotica tegen de lymebacterie ook goed werken tegen B. myamotoi. Dus als patiënten onterecht worden verdacht van lyme, maar in werkelijkheid ziek zijn geworden door B. myamotoi, worden ze ondanks dat goed behandeld.

Maar de kans is anderzijds ook groot dat de arts een besmetting mist met de huidige antistoftesten, waardoor het lastig is om de oorzaak van koorts bij een patiënt vast te stellen. Omdat de bacterie maar een beperkt aantal ”relapses” kan geven, zullen patiënten waarschijnlijk vanzelf genezen. Dat verloop is tot nu toe in één patiënt in de Verenigde Staten beschreven.”

Kan B. miyamotoi ook in het bloed worden opgespoord door middel van een DNA-test?

„Ja, in het AMC is dat mogelijk en zo’n test lijkt goed te werken in de acute fase. Helaas is deze test nog niet breed beschikbaar in ons land en artsen moeten ook op die mogelijkheid bedacht zijn. Ze kunnen bloed opsturen naar een laboratorium waar ze zulk DNA-onderzoek doen. Het is ook nog niet helemaal duidelijk bij hoeveel procent van de patiënten je de bacterie opspoort met DNA-onderzoek. Het bloed moet in de acute fase na een tekenbeet tijdens zo’n koortspiek worden afgenomen. Na een koortspiek is DNA-onderzoek mogelijk minder betrouwbaar, omdat de bacterie dan uit je bloed verdwenen is. In dat stadium heb je meer aan een antistoffentest, maar die is er dus nog niet voor B. miyamotoi.”

Jullie kunnen de bacterie in het AMC inmiddels ook kweken, blijkt uit uw proefschrift. Levert dat diagnostisch voordeel op?

„Niet direct voor de patiënt, wel voor het verdere onderzoek. Een bacteriekweek is vooral gunstig voor het ontwikkelen van andere diagnostische methoden. Als je de bacterie hebt, kun je bijvoorbeeld goed nagaan welke eiwitten een antistofreactie opwekken. Op die manier kun je onderzoeken welke antistoffen je moet opsporen om een infectie vast te stellen.”

Helpen antibiotica tegen een infectie met B. miyamotoi?

„De voorlopige resultaten van onderzoek in het AMC door de onderzoeksgroep van prof. dr. Joppe Hovius wijzen in de richting dat de meeste antibiotica tegen lyme ook effectief zijn tegen een infectie met B. miyamotoi.”

rd.nl/lyme

rivm.nl (zoek op lyme)

tekenbeetziekten.nl