Pettegree beschrijft in zijn boek ”Het merk Luther” hoe Luther als ’s werelds eerste massamediafenomeen eigenhandig ‘het merk Luther’ vorm gaf. Zijn succes is onlosmakelijk verbonden met de opkomst van de boekdrukkunst. „Luther maakte welbewust gebruik van dat allernieuwste medium: om zijn ideeën te verspreiden gebruikte hij gedrukte pamfletten, geschreven in het Duits. Binnen vijf jaar was Luther Europa’s meest gepubliceerde auteur.”

Bijbels onderricht

Luther werd als hoogleraar in Wittenberg actief met het bestuderen van en het college geven over de Bijbel. Met name in de periode 1513 tot 1516 nam hij, onder invloed van Paulus en Augustinus, steeds meer afstand van Aristoteles en de scholastiek. Het was in eerste instantie geen academische overweging, maar pastorale bezorgdheid die Luther deed besluiten zijn 95 stellingen te schrijven.

„Luther was verontwaardigd dat trotse eigenaars van de felbegeerde aflaatbrieven van Tetzel hem tijdens de biecht hun oorkonde lieten zien en om een lichtere boetedoening vroegen. Hij werkte zijn ideeën uit in de loop van de zomer van 1517, toen hij zijn eerste uitvoerige verhandeling over dit onderwerp schreef. Hij gaf het niet uit, maar zijn conclusie was inmiddels duidelijk: een aflaat bood geen gegarandeerde toegang tot de hemel. De niet waarlijk berouwvollen hebben geen recht op een aflaat, en de volmaakt berouwvollen hebben er geen nodig.”

Provocerend

In het najaar van 1517 besloot Luther zijn kritiek openbaar te maken. Hij zette in op twee fronten: een nieuwe oproep tot een academisch debat (de 95 stellingen) en een direct beroep op aartsbisschop Albrecht om de uitwassen van de in diens naam afgestoken aflaatpreken in te dammen omdat deze het heil van zielen in gevaar brachten.

Volgens Pettegree ging Luther zeer bewust te werk en was er geen sprake van een alledaagse academische gebeurtenis. „Zo was de keus van de datum uiterst provocerend, want 31 oktober was de dag voor Allerheiligen, de belangrijkste dag van het jaar in Wittenberg, waarop de enorme relikwieëncollectie van keurvorst Frederik de Wijze publiekelijk werd tentoongesteld. De grote groep pelgrims zou door dezelfde deur gaan als die waar de stellingen van Luther op waren gehangen! Luther was in dat opzicht niet naïef.”

Pettegree spreekt van „een bijna opzettelijke roekeloosheid”, temeer daar de keurvorst trots was op zijn relikwieënverzameling. Had hij er aanstoot aan genomen, dan zou het afgelopen geweest zijn met Luther. Luther wilde de stellingen zo groot mogelijke bekendheid geven en men begreep algauw dat hier iets heel ongewoons aan de hand was.

Doorbraak

Zijn doorbraak was vooral een gedrukte preek in het Duits over aflaat en genade in 1518. „Het was een enorm publiekssucces met veel drukken. Met deze preek had Luther daadwerkelijk al zijn schepen achter zich verbrand. De befaamde preek bestond uit twintig proposities met in totaal 1500 woorden. Je kon hem in tien minuten lezen. De publicatie betekende een revolutie in het boekwezen.”

De beslissing om over de hoofden van clerus het Duitse publiek te bereiken was een bewuste beslissing, aldus Pettegree. „En het was een gevaarlijk besluit. Dit was niet langer een kwestie die in theologische kringen kon worden afgehandeld: voortaan zou ze zich voor het oog van de wereld afspelen.”

Formeel

Terwijl Rome de zaak volgens de gangbare kerkelijke procedures wilde afhandelen, begon in Duitsland enig besef te dagen dat de tegenstander met zijn eigen wapens bestreden moest worden. Kardinaal Cajetanus wilde in de eerste oriënterende gesprekken in Augsburg in 1518 geen inhoudelijk gesprek en maande Luther alleen tot herroeping en gehoorzaamheid. Ook het verhoor door Johann Eck in Leipzig in 1519 verliep op gelijke wijze.

Pettegree: „Voor Luther was het een verpletterende ervaring en een geduchte knauw voor wat er nog over was aan vertrouwen in de kerkelijke hiërarchie. Luther had dit niet verwacht, hij verwachtte rationele discussie. De processen werden alleen formeel gehouden en resulteerden in de kwestie van het gezag van de kerk en haar concilies.”

Waarom handelde de kerk zo?

„De kerk wilde de zaak in de doofpot stoppen en vermeed publiciteit. Luther streefde daarentegen naar een maximum aan publiciteit en begreep dat hij alleen in leven kon blijven door ervoor te zorgen dat zijn beweging voortdurend in de publieke aandacht bleef. Het is niet zo dat Luther geen gekwalificeerde opponenten had. Die waren er zeker, maar die antwoordden in het Latijn en wilden de kwesties niet publiekelijk bediscussiëren. De kerk zat in een erg moeilijke positie want elk antwoord van haar kant wierp weer olie op het vuur omdat Luther direct zou antwoorden in traktaten die hij onder het volk verspreidde. En zo begon de cirkel opnieuw.”

U schrijft dat Luther opmerkelijk veel rust en zelfvertrouwen uitstraalde, gedragen door een fysiek en mentaal uithoudingsvermogen. Maar hij moet toch ook eenzaam geweest zijn.

„Dat was hij zeker, hij zat zelfs vol twijfels, werd geweld door vele angsten. Maar hij bevrijdde zich daaruit doordat hij zichzelf als een instrument in handen van God wist. Hij was overtuigd van wat hij geloofde. Hij maakte in korte tijd een enorm rijpingsproces door. De typerende kracht van Luther was dat hij snel kon denken en geboden kansen kon aangrijpen. Ik zou me als professor terugtrekken in de studeerkamer om rustig over de ontwikkelingen na te denken, maar Luther handelde snel.”

U benadrukt Luther als mediaster en marketingman. Zou Luther in deze tijd actief de sociale media gebruikt hebben?

„Ongetwijfeld. Elk tijdperk heeft zijn kansen om het Evangelie te brengen en daarvoor zijn de media nu eenmaal onmisbaar. Luthers gebruik van het Duits ontstemde de Rooms-Katholieke Kerk, maar het bracht hem wel in aanraking met de gewone man. Die had hij lief. Luther was het gelukkigst als hij preekte in de plaatselijke parochie. Hij kon een gemakkelijke schrijfstijl ontwikkelen omdat hij op de kansel stond en het publiek recht in de ogen keek, zodat hij wist wat men verstond. Luther buitte ook het beeld uit door bewust portretten van hemzelf in boeken op te nemen die zijn ‘merk’ goed in de markt zetten. Zo werd Luther beroemd als ”de man tegen de kerk”. De Duitsers voelden: hij is een van ons en de kerk is Italiaans.”

Heeft Luther niet iets tragisch als we zijn eenzaamheid zien aan het eind van zijn leven? Hij lijkt wel teleurgesteld in alles en iedereen.

„Luther dacht zwart-wit en onderscheidde zich op dit punt van de meer subtiele denkers in de Reformatie van het type Melanchthon. Ook kon hij moeilijk andere visies onder zijn aanhangers verdragen, zoals van de dopers en van de volgelingen van Zwingli. We zien dan ook dat de Reformatie in een crisis komt tijdens de Boerenoorlog, wanneer de boeren zich op Luther gaan beroepen. En dan blijkt dat de Reformatie alleen succes kan hebben in nauwe verbinding met staat en overheid. Luther kwam tot de conclusie dat de hervorming bínnen de kerk niet lukte. Daarom ging al zijn energie op in het opbouwen van een nieuwe kerk, het stichten van scholen en het benadrukken van het belang van catechese en kerkordes.”

We leven nu 500 jaar verder. Wat is de relevantie van Luther?

„Voor mij is dat de overtuiging dat het individu werkelijk een verschil kan maken in de samenleving. Luther toonde een combinatie van moed en talent die de koers van de geschiedenis veranderde en Europa stempelde. De splitsing van de kerk was een van de belangrijkste gebeurtenisssen in de zestiende eeuw en we hebben nog steeds daarmee te maken. In het Verenigd Koninkrijk en vooral Noord-Ierland worstelt men nog steeds met de gevolgen van de twee confessies.”

Zijn er nog sporen van invloed van de Reformatie op Schotland?

„Luther wordt momenteel alleen nog gelezen op theologische opleidingen en, vanwege zijn historische belang, door wetenschappers. Luther is niet meer een theologisch breekpunt tussen de kerken. De kwesties die protestanten en katholieken momenteel werkelijk verdelen, hebben te maken met culturele en maatschappelijke thema’s, zoals de rol van het leiderschap in de kerk, de vrouw in het ambt en seksualiteit. Luther behoort tot het verleden. De huidige uitdaging is niet meer die tussen katholiek en protestant, maar betreft de vraag naar de religie in de samenleving. En dan niet alleen het christendom, maar ook andere religies, zoals vooral de islam.”

Andrew Pettegree

Andrew Pettegree is hoogleraar moderne geschiedenis aan de Universiteit van St Andrews in Schotland. Hij is expert op het gebied van de boekdrukkunst en vicevoorzitter van de gerenommeerde Royal Historical Society. Zijn boek ”The Invention of News, The Book in the Renaissance” werd in 2010 door The New York Times verkozen werd tot ”notable book”. Pettegree schreef onder meer ”Emden and the Dutch Revolt” (1992) en ”Reformation and the Culture of Persuasion” (2005).

Pettegree heeft een communicatie-achtergrond, zegt hij desgevraagd tijdens zijn recente bezoek in Nederland. „De helft van mijn carrière was gewijd aan de Reformatie en de andere helft aan de geschiedenis van het boek.” Uit zijn onderzoek naar het boekwezen in de tijd van de Reformatie, ontdekte hij dat Luther een geheel nieuw tijdperk inluidde. „Voorheen was de wereld van de drukpers een moeilijke branche. Het probleem betrof vooral de marketing. Er werden soms honderden boeken gedrukt voor mensen die er niet op zaten te wachten. De meeste drukkers van het eerste uur gingen daarom failliet. Er was een herstructurering nodig die nieuwe soorten van boeken en een nieuw type van lezers vergde.”

Luther sprong daar direct op in: goedkope en dunne boeken, in het Duits en dat alles voor een lokaal publiek. „In plaats van 500 exemplaren van een dik Latijns boek, schreef hij voor een breed publiek in geheel Europa. Luther publiceerde en drukte in één of twee dagen zijn boeken en verspreidde die in honderden stuks binnen een beperkte regio, dát was het geniale van Luther. Als je nu in Wittenberg loopt, zie je nog de gebouwen uit die tijd die het resultaat waren van de opleving van de boekindustrie.”

----

Boekgegevens

”Het merk Luther”, Andrew Pettegree; uitg. Atlas, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 450 3164 4; 432 blz.; € 29,99.