Gaat dit Reformatiejaar nog wat opleveren?
Het is sinds bijna een week 2017, en dat wil zeggen dat het Reformatiejaar echt is begonnen. Er staan ontzettend veel plaatselijke, landelijke en internationale activiteiten op stapel, maar de vraag is natuurlijk wat de winst, de vrucht, het resultaat zal zijn van dit jaar.
Daarmee doel ik niet op de opbrengsten voor musea, uitgevers en reisbureaus –hoewel ik zeer hoop dat dit jubileum ze veel zal opleveren– maar op die voor kerk en samenleving. Die opbrengst zal er alleen kunnen zijn als we in staat blijken de boodschap en de geschiedenis van de Reformatie te actualiseren en relevant te maken.
Een aanzet daartoe biedt de bundel ”Reformation erinnern, predigen und feiern”, waarin op meer dan 600 bladzijden preekschetsen met liturgische tips worden gegeven. Heel het kerkelijk jaar komt aan de orde en elk van de christelijke feestdagen kan in 2017 vanuit het perspectief van Luthers Reformatie ingevuld en bepreekt worden. Ook al zal niet ieder even gelukkig zijn met de toepassing van Luthers herontdekking van vrije genade, toch biedt het boek wel vele interessante gedachten en gezichtspunten die inspirerend kunnen werken. Een boek voor wie meer wil dan herhalen wat Luther zei.
Wie graag verder kijkt dan het eigen gelijk en het eigen kerkelijke standpunt, zou de omvangrijke studie van de Duitse theoloog Johannes Hund ter hand kunnen nemen. Hij heeft zich beziggehouden met een ander Lutherjubileum, namelijk dat van de Augsburger Confessie, die in 1530 aan de keizer werd aangeboden. Hund richt zich op de wijze waarop het jubileum van deze lutherse belijdenis in 1830 werd herdacht en laat zien hoe conservatieven en liberalen, orthodoxen en vrijzinnigen ieder voor zich het jubileum zo vierden dat ze zich tegenover anderen konden profileren. Dat het bewuste document missionair, apologetisch en catechetisch bedoeld was, kwam bij de meeste festiviteiten niet echt aan de orde.
Weten en zien
Een eerste voorwaarde voor een succesvol 2017 is goede kennis van wat de Reformatie nu eigenlijk inhield. Een uitstekend middel om die kennis op te doen is het nieuwe boek van Irene Dingel, directeur van het Instituut voor Europese geschiedenis in Mainz. Zij weet in een boek van minder dan 300 bladzijden de reformaties van Wittenberg, Zürich en Genève en de daarbijbehorende reformatoren op toegankelijke en evenwichtige wijze te beschrijven.
Ook bij Dingel is de kern van de Reformatie een theologische, namelijk een hervorming van de vroomheid op grond van de boodschap van genade alleen. Alleen vanuit deze kern is de impact van de beweging te begrijpen, en alleen zo is die Reformatie ook relevant te maken voor vandaag de dag. Eén wezenlijk punt is in ieder geval dat Dingel laat zien hoeveel verscheidenheid er binnen de ene Reformatie was, en tegelijk hoezeer soms breuk en gescheidenheid als noodzakelijk en onontkoombaar werden gezien.
De genoemde eenheid in veelheid wordt overigens goed zichtbaar in het boek ”Europa reformata”. Dit beschrijft in kort bestek de reformatiegeschiedenis van ongeveer zestig Europese steden, voorzien van mooi fotomateriaal. Wat Nederland betreft worden Leiden en Witmarsum (geboorteplaats van Menno Simons) beschreven. Het boek is in een Duitse en in een Engelse versie verschenen en is ook goed bruibaar als voorbereiding op Reformatiereizen. Zo’n reis kan uitstekend helpen een beter beeld van de gebeurtenissen uit de zestiende eeuw te krijgen en is dus zeker zinvol voor onze jongeren, die steeds meer visueel ingesteld zijn. Misschien worden ze er op deze manier toe verleid om ook de geschriften van de reformatoren te gaan lezen.
Mislukt
De relevantie van Luthers reformatie is er niet alleen voor de kerken die uit zijn kerkhervormend optreden zijn voortgekomen. De rooms-katholieke Zwitserse theoloog Hans Küng (1928) heeft zijn leven gewijd aan hervormingen binnen de kerk van Rome en ging daarin zover dat paus Johannes Paulus II hem zijn leerbevoegdheid aan de universiteit van Tübingen ontnam. Küngs werken worden sinds kort in een nieuwe, van inleidingen en commentaar voorziene editie uitgegeven. Onlangs verscheen daarvan deel 6, dat handelt over kerkhervorming.
In dit werk komt heel Küngs programma aan de orde, en dat behelst een streven naar een kerk met minder macht, zonder celibaat, met vrouwelijke priesters, met openheid naar protestanten en andere godsdiensten, en met een duidelijk ecologische agenda. Dat is voor Rome allemaal een beetje te veel, en wie de veranderingen bij Rome vergelijkt met wat Küng wilde, moet zeggen dat Küngs reformatie mislukt is. Toch verdient zijn argumentatie achter al deze standpunten aandacht, ook omdat Küng verwoordt wat bij veel kerkmensen leeft, en niet alleen bij rooms-katholieken. Je hoeft het niet met hem eens te zijn om je door hem tot nadenken te laten aanzetten.
Relevant is 2017 als jubileumjaar ook voor de krachten die proberen een reformatie binnen de islam op gang te brengen, hetgeen voor sommigen net als in 1517 een letterlijk levensgevaarlijke onderneming is. De Pakistaans-Duitse politicoloog en islamkenner Muhammad Sameer Murtaza spreekt van een „mislukte reformatie” en doelt daarmee op de pogingen het luthermodel op de islam toe te passen. Zo’n reformatie heeft de islam volgens Murtaza trouwens ook niet nodig, want deze godsdienst heeft in zichzelf genoeg hervormingspotentie en volgens hem gebeurt er in de islam ook al heel wat aan vernieuwing. Hij heeft de hoop dat dit zal doorzetten en dat de islam opener en minder bedreigend zal worden. We wachten het met hem af.
Ondertussen zou het goed zijn dat degenen die dit jaar vieren dat via Luther het rijke Woord van God weer onder de mensen kwam, niet het eigen gelijk gaan koesteren. Laten ze het jubileum zo proberen in te vullen dat de belangstelling voor Luthers boodschap –en daarmee voor het christelijk geloof als zodanig– wordt vergroot.
”Reformation erinnern, predigen und feiern”, Jochen Arnold, Fritz Baltruweit, Kathrin Oxen; uitg. Lutherisches Verlagshaus, Hannover; ISBN 978 37 8591 205 8; 620 blz.; € 29,90; ”Das Augustana-Jubiläum von 1830 im Kontext von Kirchenpolitik, Theologie und kirchlichem Leben”, Johannes Hund; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 35 2510 147 6; 684 blz.; € 120,-; ”Reformation: Zentren-Akteure-Ereignisse”, Irene Dingel; uitg. Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn; ISBN 978 37 8873 032 1; 308 blz.; € 34,-; ”Europa reformata 1517-2017. European Reformation Cities”, Michael Welker e.a.; uitg. Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 33 7404 130 5; 510 blz.; € 30,-; ”Kirchenreform”, Hans Küng (”Sämtliche Werke” Band 6); uitg. Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 34 5135 206 5; 482 blz.; € 70,-; ”Die gescheiterte Reformation. Salafistisches Denken und die Erneuerung des Islam”, Muhammad Sameer Murtaza; uitg. Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 34 5134 891 4; 202 blz.; € 19,99.
