Een contrast hoeft dat niet te zijn. Zo blijkt althans uit twee boeken die bij Reformation Heritage Books verschenen. Het gaat om twee herdrukken van puriteinen: John Brown of Wamphray (ca. 1610-1679) en John Brown of Haddington (1722-1787).

Het boek van eerstgenoemde John Brown, ”Christ. The Way, The Truth, and the Life”, is heel praktisch van aard en gaat over de vraag hoe een mens het werk van Christus op het eigen leven kan toepassen. Het boek bevat veel geestelijke adviezen en is –hoewel het 350 jaar oud is– heel geschikt voor hedendaags gebruik.

Brown gaat in op de vraag hoe we ‘gebruik’ kunnen maken van Christus’ persoon en werk, bijvoorbeeld als de angst voor het sterven op ons afkomt. Brown spreekt daar vanuit de Schrift zo over dat duidelijk wordt dat die angst verbleekt bij de rijkdom van Christus’ verlossende werk.

Het werk van die andere John Brown –die van Haddington dus– is meer dogmatisch van aard maar zeker even waardevol, vooral ook door de enorme hoeveelheid Bijbelverwijzingen die hij geeft. In zijn ”Systematische theologie”, zoals het boek heet, betrekt hij de onderdelen van de christelijke leer steeds op het dagelijks leven van de christen, maar evenzeer op het sterven van de gelovige.

Toch bevat het boek geen apart hoofdstuk of paragraaf over het sterven. Wie wil weten wat de Bijbel over dit thema zegt moet bij deze Brown kijken in het hoofdstuk ”Glorification”, en die titel zegt al genoeg. Er is een directe lijn van de ”gloria in excelsis Deo” dat in de kerstnacht klinkt naar het zicht op de verheerlijking van de gelovige als de nacht van de dood nadert.

Taboe

De nuchterheid en de openheid waarmee de twee genoemde puriteinen over het sterven spreken, is van geheel andere aard dan het gekunstelde spreken over het sterven in de huidige cultuur. De Duitse sociologe Annelie Keil en SPD-politicus Henning Scherf spreken zelfs van „het laatste taboe.” Zij willen proberen dit taboe te doorbreken door de angsten en de zorgen die bij het thema horen bespreekbaar te maken.

Zij pleiten voor een ”cultuur van menselijkheid” als het gaat om het einde van het leven. Dat kan volgens hen worden bereikt als we er met elkaar over spreken als iets wat nu eenmaal bij het leven hoort. Het afscheid komt voor iedereen, dus laten we dat gewoon onder ogen zien en bespreekbaar maken. Op deze wijze kan het sterven acceptabeler worden, is althans de verwachting van de auteurs.

Vergelijkbaar van inhoud zijn de bijdragen in het boek ”Transmortale”. In deze bundel wordt besproken hoe een veranderde omgang met dood en sterven zichtbaar wordt in film en op televisie, maar vooral ook in moderne begrafenis- en rouwrituelen. De teruggang van het christendom wordt juist bij begrafenissen en crematies zichtbaar. Maak er nog één keer wat moois van, lijkt de kernboodschap te zijn van uitvaart-reclamespotjes.

Interessant is ook de manier waarop er in dit boek wordt ingegaan op het aspect van emoties rond het overlijden. Wie ervan uitgaat dat met de dood alles ophoudt, zal het sterven emotioneel anders beleven en verwerken dan wanneer er sprake is van het geloof in het eeuwige leven en in de opstanding der doden. Dit soort boeken is zeer inzichtgevend voor wie wiil begrijpen hoe de moderne mens met dood en sterven omgaat – om vervolgens te proberen hem met het Evangelie te bereiken.

Aanvechting

Bij uitgeverij Mohr verscheen een bundel theologische studies over het thema aanvechting. ”Anfechtung” bevat vele mooie gedachten over de verhouding tussen geloof en aanvechting, zekerheid en twijfel. De auteurs gaan vanzelfsprekend ook in op de aanvechtingen die mensen kunnen hebben bij het naderen van de dood. Ook voor degene die zeker mag zijn van het eeuwig heil kan het sterven een enorme strijd betekenen.

Het waardevolle van dit boek is dat dit wordt erkend en dat deze strijd niet vlug en vlak wordt weggepraat. Aanvechting is inherent aan het geloof, er is geen geloof zonder strijd. De dood is een overwonnen vijand, maar nog wel een vijand. Het vijandige zit echter niet in de dood of het sterven zelf. De aanvechting komt vooral daarvandaan dat sterven ”verschijnen voor God” betekent. En wie kan dan bestaan?

Deze aanvechting is wat anders dan angst. Dat is ook het verschil tussen de tijd voor en na de Reformatie, zoals op te maken valt uit de bundel studies ”Death in the Middle Ages and Early Modern Times” over het sterven in de middeleeuwen en in de tijd daarna die bij De Gruyter verscheen.

In verschillende bijdragen wordt beschreven hoe in de middeleeuwen de dood in liederen, preken, schilderijen en beelden werd neergezet als iets angstaanjagends. De dood was de confrontatie met de weegschaal waarop goede werken en zonden tegen elkaar werden afgewogen en waarbij het resultaat al voor het sterven vaststond. De mensen hadden het besef van een heilige en rechtvaardige God, maar daarbij werd Christus bijna uitsluitend als Rechter gezien.

Met de Reformatie werden de dingen anders. De aanvechting bleef, maar de angst verdween. Luther herontdekte dat de Rechter ook de Redder is, en dat aan mensen niet de weegschaal maar het kruis moet en mag worden voorgehouden. Niet voor niets zegt de engel dat het kind van Maria Jezus moet heten. Want Hij is het Die Zijn volk van zonde zal redden.

Vanuit Kerst komt oudejaarsavond er heel anders uit te zien.

”Christ. The Way, The Truth, and the Life”, John Brown of Wamphray; uitg. Reformation Heritage Books, Grand Rapids; ISBN 978 1 60178 459 9; 360 blz.; $ 30,-;
”Systematic Theology. A Compendious View of Natural and Revealed Religion”, John Brown of Haddington; uitg. Reformation Heritage Books, Grand Rapids; ISBN 978 1 60178 445 2; 576 blz.; $ 30,-;
”Das letzte Tabu. Über das Sterben reden und den Abschied leben lernen”, Anne Keil/Henning Scherf; uitg. Herder Verlag, Freiburg; ISBN 978 3 451 34926 3; 256 blz.; € 19,99;
”Transmortale. Sterben, Tod und Trauer in der neueren Forschung”, Moritz Buchner und Anna-Maria Götz (red.); uitg. Böhlau, Keulen; ISBN 978 3 412 50130 3; 260 blz.; € 35,-;
”Anfechtung”, Pierre Bühler e.a. ( red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 154718 8; 296 blz.; € 79,-;
”Death in the Middle Ages and Early Modern Times”, Albrecht Classen (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; 546 blz.; € 129,95.