De ”theoloog des vaderlands”, Janneke Stegeman, en de ”theoloog des twitterlands”, Alain Verheij, hebben een manifest voor een christendom zonder moslimhaat geschreven. Zo’n christendom is een nobel streven waar niemand wat tegen kan hebben. Maar misschien wel tegen de manier waarop ze het uitwerken.

Ze haken aan bij het gesprek dat ds. Paul Visser en Tijs van den Brink met Jeroen Pauw op de televisie hadden (RD 8-12). De religiewetenschapper Anne Dijk, moslima, zat er ook bij. Daar zou „een gezamenlijke aanval van christenen en seculieren” (Visser, Van den Brink en Pauw) hebben plaatsgevonden op Dijk. Hè, denk ik, heb ik wat gemist? Nog een keer terugkijken dus. Ik hoor dat ds. Visser een aardige opmerking maakt over zijn moslimburen destijds in Den Haag. Verder zegt hij dat veel moslims positieve inspiratie ontlenen aan hun geloof. Maar misschien snap ik het. Van den Brink vraagt of er een verband is tussen islam en terrorisme en zegt aan het eind iets over de problemen die moslims ervaren als ze christen worden. Ik begrijp het nu. Kritische vragen van christenen aan moslims zijn niet gewenst. Christenen en seculieren spannen samen tegen moslims, in dit geval tegen ”de moedige excuusmoslim” bij Pauw aan tafel.

Psychologen

„Wij verbazen ons erover dat het christendom uiteindelijk altijd buiten schot blijft in het hedendaagse debat over geloof”, zeggen Stegeman en Verheij. Over die uitspraak kan ik me dan weer verbazen. In welk land hebben de schrijvers de laatste twintig jaar gewoond? Misschien in twitterland, maar toch waarschijnlijk niet in het vaderland. Anders zouden ze weten van Jules Deelder, die rijmt dat in de Bijbel „hele volksstammen met Gods zegen worden afgeslacht”, van Anton van Hooff, die de christelijke God voor het Internationaal Strafhof in Den Haag wil hebben, van Karel van het Reve, die de God van de Bijbel vergelijkt met de Afrikaanse schurk Idi Amin, van Maarten ’t Hart, die „een kleine kruistocht tegen het christendom” gevoerd heeft. Ze hebben vast Guus Kuijer en Max Pam niet gelezen, Paul Cliteur niet en nog heel veel anderen niet. Ook ”Bloedboek” van Dimitri Verhulst niet. En om wat verder weg te gaan: Richard Dawkins niet en Christopher Hitchens niet. Of ze hebben het allemaal wel gelezen, maar het heeft hen niet geraakt, geen pijn gedaan. Dat laatste lijkt me trouwens voor christelijke theologen nog ernstiger.

Gevoelig zijn voor het onrecht dat een ander aangedaan wordt en ongevoelig voor het onrecht dat jezelf raakt, lijkt wel edel, maar is toch een beetje vreemd. Psychologen hebben ons geleerd dat het ook niet helemaal gezond is. Jezus zei trouwens ook niet dat we de naaste meer moesten liefhebben dan onszelf. Ik heb dat wel eens „een dolgedraaide Bergredemoraal” genoemd.

Boze burgers

Hebben deze vaderlandse theologen een punt? Ja. Door vele boze vaderlanders wordt de ”joods-christelijke traditie” te hulp geroepen tegen alles wat vreemd is, en vooral tegen wat islamitisch is. Buiten Nederland gebeurt het ook. Een zeer christelijke burgemeester van een Oostenrijks dorp wilde geen Syrische, islamitische vluchtelingen in zijn christelijke dorp opnemen. Misschien dat de plaatselijke pastoor met Kerst eens kan preken over ”geen plaats in de herberg”.

SGP-leider Van der Staaij vroeg in de Tweede Kamer eens aan PVV-leider Wilders of hij een voorbeeld kon geven van die veel geroemde joods-christelijke waarden. Wilders kwam niet verder dan opkomen voor je eigen volk. De joods-christelijke wortels van onze samenleving zijn geen fictie (zo Stegeman en Verheij), maar kunnen op deze manier niet ingezet worden.

De theologen van vader- en twitterland hebben ook gelijk als ze stellen dat kritiek op anderen altijd gepaard moet gaan met zelfkritiek. Concreet: als we het hebben over jodenhaat, gewelddadigheid en vrouwonvriendelijkheid van de islam noopt dat tot kritische doordenking en zelfonderzoek bij christenen.

Hoe ligt dat in onze eigen traditie? Daar past ons bescheidenheid. Meer nog: schuldbelijdenis. Maar dat hoeft ons niet met stomheid te slaan. Aan onkritische gesprekspartners heeft de islam niets.

Bij Stegeman en Verheij is de kritische instelling tegenover de eigen christelijke traditie sterker dan tegenover de islam. Ik geef toe dat het lastig te combineren is: kritiek op jezelf én op de ander. Maar het woord uit het Evangelie over de balk en de splinter kan niet bedoeld zijn om ons monddood te maken.

Zondeval

Mijn eigenlijke punt is dit: binnen het christendom is er een sterk kritische theologie ontstaan. De grote christelijke theologen van de laatste honderd jaar hebben het vanzelfsprekende verbond tussen macht en kerk onder kritiek gesteld: Barth, Bonhoeffer, Miskotte, Guttierez enzovoort. Meer recentelijk nog Rowen Williams en Stanley Hauerwas.

G. J. Heering schreef al in 1928 een kritisch boek over het onzalige huwelijk van kerk en macht, over „de zondeval van het christendom” onder keizer Constantijn. Dit kritische denken is ingebed in de mainstream van het christendom. Ik weet dat het lang duurt eer zoiets naar het grondvlak doorsijpelt, maar het gebeurt wel.

Toegespitst op de verhouding tot de moslims: ik ken geen christenen die de middeleeuwse kruistochten verdedigen. Hoewel, ik heb er eens een ontmoet, maar die kwam als ik het me goed herinner uit Amerika.

Omgekeerd ken ik geen moslim-theologen die kritisch naar hun eigen traditie kijken en de veroveringstochten van Mohammed en de eerste kaliefen bevragen. Integendeel, militair succes wordt daar doorgaans gezien als een bewijs van het gelijk van de islam: zonder Gods hulp was deze expansie nooit mogelijk geweest. Ik vind dit gevaarlijke theologie, foute ideologie, even erg als het christelijk onderbouwd kolonialisme dat in het manifest wordt genoemd. Natuurlijk zijn er ook kritische theologen binnen de islam. Maar die worden al te vaak geëxcommuniceerd of geëxecuteerd.

Antisemitisme

En wat het antisemitisme betreft, ja, daar hebben de scribenten ook een punt. Hoewel het niet waar is dat het antisemitisme een „Germaans-christelijke uitvinding” is (de oudheid kent al een voorchristelijk antisemitisme), moeten we toegeven dat het diep in het historische christendom zit. Maar, mevrouw Stegeman en mijnheer Verheij, wij leven in 2016. Bijna in 2017. Ik zeg niet dat er geen christelijk antisemitisme meer is. Ook niet dat het niet opnieuw de kop kan opsteken. Ik zeg dat daar op het ogenblik voor Joden het grote gevaar niet schuilt. Dat zit in de islam. Niet in een paar maniakken van islamitischen huize, maar breed en diep in het huis van de islam. Het wordt in moslimlanden in radio- en televisieprogramma’s gezegd dat de Joden apen en varkens zijn, het staat ook allemaal in de schoolboekjes voor jonge kinderen. De ”Protocollen van Zion” worden weer herdrukt, antisemitische propaganda, leugenachtig tot op het bot. Obsessief, rabiaat, ziek en ziekmakend is het.

Ik ontleen de laatste informatie aan Jonathan Sacks, gezaghebbend Brits rabbijn. Hij zegt in zijn nieuw verschenen boek ”Niet in Gods naam” dat het christendom bezig is zijn traditionele antisemitisme af te leggen en dat nu de islam aan de beurt is. Hij haalt recent onderzoek aan waaruit blijkt dat 74 procent van de bevolking van het Midden-Oosten en Noord-Afrika er antisemitische gevoelens op nahoudt en in West-Europa 24 procent. Dat laatste lijkt me trouwens ook nog genoeg. Ik weet dat ik als christen op moet passen om woorden van een Jood aan te halen die mij goed uitkomen. Maar van mij kan ook niet gevraagd worden om uit bescheidenheid en schuldgevoel de werkelijkheid te ontkennen.

Mijn advies aan u ten slotte: Gaat u door met het schrijven van manifesten voor een christendom tegen moslimhaat. Haat verziekt alles. Maar schrijft u vooral kritische manifesten. Niet alleen maar kritisch naar uzelf. Dat hoeft echt niet, zeg ik als lekenpsycholoog. Daar wordt uzelf niet beter van en de ander ook niet.

De auteur is emeritus predikant in de Protestantse Kerk in Nederland en Bijbelwetenschapper.