Karel was een tegenstrijdige figuur: een man van oorlogen en van beschaving, massamoordenaar en gelovig christen, ”Saksenslachter” en renaissanceman. Publicist Jan J. B. Kuipers schreef een boek over hem, met als ondertitel ”Stamvader van Europa”.

Knap is dat Kuipers de weg weet in de verwarrende wereld van de vroege middeleeuwen. Dat zijn de eeuwen van de Merovingen, Franken en Karolingers, de eeuwen van respectievelijk Clovis, Mero­vech, Dagobert en die van Karel Martel en de Peppijns, allemaal lieden die weinig anders deden dan oorlog voeren. Kuipers neemt de tijd om de eeuwen vóór Karel te beschrijven.

Bonifatius

Het waren spannende tijden. Een van de bekendste gevechten was de slag bij Poitiers, waar Karel Martel (De Hamer) in 732 of 733 een Arabisch leger onder Abd al-Rachman al-Ghafiqi heeft tegengehouden. Deze zege voorkwam dat Noordwest-Europa islamitisch werd. De zestig jaren erna waren nodig om de Moren achter de Pyreneeën terug te dringen, precies de jaren waarin in ons land de bekende zendelingen Willibrord en Bonifatius met steun van de Franken opereerden.

Wat Karels voorouders ook deden was de paus helpen in de strijd tegen de Longobarden in Italië. Dat laatste legde Karel geen windeieren, want in 800 werd hij op het kerstfeest in Rome door paus Leo III tot keizer gekroond, en daarmee was hij de eerste vorst die deze titel toegewezen kreeg sinds de val van het West-Romeinse Rijk in de vijfde eeuw. Einhard, die in zijn ”Vita Karoli Magni” Karels leven beschreef, beweerde dat Karel volledig verrast was door de plannen van de paus, maar het is waarschijnlijker dat de kroning tot keizer onderdeel was van een vooraf opgesteld plan.

Warme baden

Toen Karel geboren werd ‘erfde’ hij deze oorlogen. Onbekend is waar en wanneer hij precies werd geboren: 742 of 747? In Luik, Ingelheim of Worms? Karel was een sportief type en hield van jagen en zwemmen, leerde Latijn en wat Grieks en kon ook een beetje schrijven. Hoewel, zijn enige overgebleven autograaf is het hoekje in het beroemde Karolusmonogram. Karel had een broertje, Karloman, en moest met hem aanvankelijk de erfenis delen, maar Karloman werd niet oud.

Karel was groot, tussen de 1,80 en de 1,90 meter. Zijn keuze om in Aken een paleis of palts te maken werd ingegeven door de warme baden waarin hij zwom en zijn gasten ontving, „soms meer dan honderd mannen.” Hij hield zich niet aan de periodes van vasten, maar las wel ”De stad van God” van Augustinus. Hij was gek op vlees en op vrouwen. Bij zijn vier opeenvolgende echtgenotes worden achttien kinderen geteld en bij de concubines is het aantal onbekend – vandaar dat iedere Europeaan wel ergens van Karel afstamt.

Roeland

Karel voerde ongeveer vijftig oorlogen. Soms mislukte een expeditie, zoals tegen de Moren in Baskenland, waar de legendarische aanvoerder Roeland de dood vond bij Pamplona. Berucht waren de lange campagnes tegen de Saksen, met als dieptepunt het bloedbad van Verden, waar 4500 gevangengenomen mannen die zich niet wilden laten dopen, werden afgeslacht. Het leverde hem de bijnaam Saksenslachter op.

Karel was ook de man van de scholen, het onderwijs en de kerk. Geleerden als Einhard, Alcuin en iets later Eriugena en Strabo hervormden het schrift (ze vonden een prachtige letter uit, de minuskel), de muziek (het gregoriaans werd de liturgische muziek, en goed genoteerd), de cultuur (Romeinse boeken werden gelezen en bouwelementen nagebootst) et cetera. Het doel was, aldus Strabo, van „deze barbaarse wereld” een „verlicht land te maken.” Toen dit later in de negentiende eeuw door Jean-Jacques Ampère werd ontdekt, sprak hij van de „karolingische renaissance” die zich over drie generaties Karolingen uitstrekte en het oude beeld van de barbaarse middeleeuwen deed kantelen.

Olifant

Karels lange arm reikte ver. Zelfs steunde hij Harun al-Rashid, de vorst van Bagdad, in diens strijd tegen Byzantium (dat nota bene christelijk was), wat Karel een zeldzame Indische olifant, Abul Abbas genaamd, opleverde. Iets wat men overigens niet in Arabische bronnen terugvindt.

Een ramp die ‘Europa’ teisterde waren de aanvallen van de Denen of Vikingen, die in 793 het klooster Lindisfarne plunderden en daarna de aanval inzetten op Jarrow en Iona. In de woorden van Alcuin: „De kerk van Sint-Cuthbert is bespat met het bloed van Gods priesters, ontdaan van zijn hele inboedel – een plek, heiliger dan welke ook in Brittannië.” Hoewel er vlootbases in Gent en Boulogne werden aangelegd, was het plotselinge plunderen moeilijk tegen te houden – in 810 liepen de Denen zelfs grote delen van Friesland onder de voet. Pas na Karels dood lukte dat iets beter met de aanleg van allerlei ringwalburchten langs de Noordzeekust.

Dan is ook Karels einde niet ver weg meer: volgens Karels biograaf Einhard vloog de Rijnbrug bij Mainz in brand en in de keizerlijke vertrekken in Aken begonnen de balken te kraken, de loopbrug tussen kerk en paleis stortte in en de kerk werd door de bliksem getroffen. In 811 begon hij vast met de verdeling van zijn goederen en bezittingen en in 813 werden er synodes gehouden. Later raakte hij gewond tijdens de jacht in Echternach en werd hij, terug in Aken, ziek. Hij bestreed de koorts met vasten, maar dronk te weinig. Op 72-jarige leeftijd stierf hij.

Twee van zijn zoons waren hem reeds voorgegaan; Lodewijk de Vrome erfde alles (maar die werd later door zijn eigen zoons aangevallen) en zijn ongetrouwde dochters werden in kloosters opgeborgen om te voorkomen dat ze zich in erotische avonturen te buiten gingen.

Karel werd in Aken begraven. In 1215, toen men hem inmiddels de bijnaam de Grote had gegeven, werd hij in de beroemde sarcofaag herbegraven. Op dat moment was hij al meer dan legendarisch als christelijke vorst in de ridderepiek en regende het mirakels en overwinningen op de ongelovigen. Curieus was, aldus Kuipers: „Hij werd van generatie op generatie langer en krachtiger tot ongeveer 2,40 meter, een ware reus.”

Pas in de 19e eeuw werden er in Duitsland kritische vragen gesteld of de beroemde vorst niet juist de tirannieke onderdrukker van hun oude vrijheid was geweest, en nog een eeuw later vereerden de nazi’s juist de Saksische rebel Widuking als fier voorbeeld van rasechte Duitser.

Gefantaseerd portret

”Karel de Grote” is een mooi boek geworden voor een breed publiek. Eigenlijk te mooi om waar te zijn. Er staan namelijk honderden afbeeldingen en kaarten in, bijna altijd afkomstig uit latere eeuwen. Het waarheidsgehalte van die afbeeldingen varieert enorm, maar de auteur zegt daar niets over. Zo staat op bladzijde 159 bij een afbeelding uit de negentiende eeuw van kleinzoon Karel de Kale ineens „gefantaseerd portret”, maar dat had bij 95 procent van alle portretten moeten staan.

Het boek is soms oppervlakkig. Bijvoorbeeld: hoe zit het nu met het monogram? Hoe echt en bijzonder was dat? Karel hervormde de liturgie, maar wat hij precies in de liturgie veranderde, staat er niet. Het ergste is dat de ondertitel niet wordt uitgewerkt: Wat is het begrip ”Europa” in de context van de negende eeuw? Volgens mij niets. En wat is de functie geweest van deze stamvader? Er wordt nog te veel aan de verbeelding van de lezer overgelaten.

Boekgegevens

”Karel de Grote. Stamvader van Europa”, Jan J. B. Kuipers; uitg. Walburg Pers, Zutphen, 2016; ISBN 978 94 6249 142 7; 175 blz.; € 29,95.