Het hoofdkwartier in Brussel heeft zijn beste tijd gehad. Als het ooit al een mooi gebouw was, dan is dat vakkundig gecamoufleerd door de vele bijgebouwen die er door de jaren heen aan zijn toegevoegd. Het geheel is een wirwar van gangen, deuren en muren. Het komt gedateerd en weinig doelmatig over.

Al tientallen jaren zijn er mensen die zeggen dat het met het bondgenootschap zelf net zo gegaan is. Zij vergeten echter dat de organisatie volgend jaar een gloednieuw gebouw betrekt, aan de overkant van de Leopoldlaan. Het nieuwe onderkomen ziet er zeer modern uit.

Toch is de toekomst van de NAVO niet zo glanzend als het aan de overkant van de Leopoldlaan lijkt. NAVO-functionarissen spreken veel over de gekozen president van Amerika, Donald Trump. Tijdens de campagne was zijn toon over de NAVO doorlopend negatief. De vraag is welke koers hij straks kiest.

„De Verenigde Staten zullen de rest van de wereld echt niet vaarwel zeggen”, merkt een oudgediende in het hoofdkwartier op. Doemprofeten hebben al vaker de „transatlantische echtscheiding” voorspeld, zegt hij, maar altijd zijn Amerika en Europa keurig getrouwd gebleven. Kan ook niet anders. „De VS zien Europa als hun meest betrouwbare partner.”

Iedereen kijkt daarom uit naar de ministers die Trump benoemt. „Zelf verandert hij nogal makkelijk van gedachten, zo is gebleken. Als we weten wat straks zijn team is voor Defensie en Buitenlandse Zaken, dan weten we meer.”

Dwergstaatjes

In de Baltische staten zijn de Amerikaanse presidentsverkiezingen met argusogen gevolgd. In vergelijking met het grote Rusland zijn Estland, Letland en Litouwen niet meer dan dwergstaatjes. Het Kremlin heeft zich na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie nooit echt verzoend met hun zelfstandigheid.

„Wij mogen blij zijn dat we in 2004 zowel tot de EU als de NAVO zijn toegetreden”, zegt Toms Baumaris, voorzitter van LATO, de Letse Transatlantische Organisatie. „Dat geeft ons stabiliteit.”

Voor de zelfstandigheid van deze landen is vooral de NAVO essentieel. Het idee achter het bondgenootschap is namelijk kort en krachtig: een aanval op één lidstaat is een aanval op alle lidstaten. Zodra het kleinste van de 28 landen wordt aangevallen, staan de grote jongens als de Amerikanen en Britten klaar om te helpen. Zo staat het in artikel 5 van het Verdrag van Washington uit 1949.

Afgelopen zomer klaagde Trump dat andere landen „hun eerlijke deel” niet betaalden. „Iemand vroeg me: Wat gebeurt er als Rusland [een lidstaat, EvV] aanvalt? Ik zei: Dat weet ik niet; hebben ze betaald?”

Met deze opmerking doorbrak Trump een taboe. Nooit eerder legde een Amerikaans politicus zo openlijk de mogelijkheid op tafel dat de collectieve verdediging geen belofte inhoudt. Zonder de hoeksteen van artikel 5 betekent dit echter einde NAVO. Het nieuwe hoofdkantoor in Brussel is dan bij voorbaat zinloos geworden.

Baumaris denkt echter dat het zo’n vaart niet zal lopen. „Dit was campagnetaal. Trump wilde vooral zeggen dat de andere lidstaten meer geld aan defensie moeten besteden.”

De Let heeft zich meer achter de oren gekrabd over wat Trump over Poetin heeft gezegd. „Ik begrijp dat hij vanuit zijn nieuwe positie weer ruimte zoekt om te onderhandelen. Dat deed Obama in 2009 ook met zijn ”reset” tussen Amerika en Rusland. Maar ik vrees dat dit naïef is. Het wordt na de inval op de Krim nooit meer zoals daarvoor.”

Karig

De Britse prof. Julian Lindley-French, onder anderen vicepresident van de Atlantic Treaty Association (ATA), is ook „niet zo heel bezorgd” over de NAVO. „Als je het wereldwijd bekijkt, verliezen de Amerikanen hun militaire voorsprong, onder meer omdat de Chinezen sterker opkomen. De Amerikanen hebben daarom hun bondgenoten steeds meer nodig.”

Grotere zorgen maakt Lindley-French zich over het karige beetje geld dat Europese landen voor defensie overhebben. „Als de Europeanen Amerika als bondgenoot willen houden, moeten ze investeren in defensie. De Britten doen dat misschien. Maar de Duitsers niet, en de Nederlanders evenmin.”

In vrijwel alle Europese landen is er na de val van de Muur in 1989 op defensie bezuinigd. „Vredesdividend”, heet dat in vakjargon. Binnen de NAVO geldt al sinds jaar en dag een afspraak dat lidstaten 2 procent van het bruto binnenlands product aan verdediging besteden. En 20 procent van dat geld is dan bedoeld voor daadwerkelijke militaire uitrusting, dus niet voor salarissen of pensioenen. Maar slechts vier of vijf landen (afhankelijk hoe je rekent) komen die afspraak na.

Lindley-French: „Europa plaatst zich in een fantasiewereld. Dat heeft de wereld er niet veiliger op gemaakt. We houden Poetin echter alleen met een goede verdediging van het lijf. Als dit soort autocraten militaire macht ter beschikking hebben, gedragen ze zich altijd verkeerd. Denk je eens in dat de wereld de komend tien jaar even snel verandert als de afgelopen tien jaar, dan weet je waar we in 2026 kunnen staan. Een grote oorlog behoort zeker tot de mogelijkheden. De dagen van het vreedzame sprookje zijn voorbij.”

Prikkel

In het NAVO-hoofdkwartier in Brussel kunnen velen stiekem toch wel glimlachen om de verkiezing van Trump als nieuwe president. Niet dat hij de wenskandidaat was in dit huis. Republikeinse kandidaten zijn doorgaans minder geliefd onder internationale diplomaten dan Democraten. Maar Trump deelt nu de juiste prikkel uit, zeggen diverse bronnen op basis van anonimiteit. „Al voordat hij is beëdigd, hebben zijn woorden effect in Europa”, grapt iemand, wijzend op de initiatieven van vorige week om defensie ook Europees beter te coördineren. In werkelijkheid werden de plannen daarvoor al dit voorjaar gesmeed.

„Trumps boodschap is gerechtvaardigheid”, zegt een ander. „Het is tijd voor een opwaartse trend.”

Het helpt trouwens weinig om vandaag een grote zak met geld bij het ministerie van Defensie te brengen, zegt de Britse deskundige. „Het duurt jaren voordat je het resultaat ziet. Het Britse leger wacht momenteel op de aflevering van nieuwe vliegdekschepen, die al in 1998 zijn besteld. Nederland denkt al even lang na over nieuwe JSF-straaljagers. Dit soort uitrusting heb je niet zomaar in huis. Het vereist langetermijnplanning. Het extra geld dat er nu komt, is nog niet eens genoeg voor noodreparaties.”

Cowboys

De Europese onderbestedingen aan het leger leiden bij de Amerikanen al sinds jaar en dag tot ongenoegen. De Europese vredesduiven mogen graag mopperen op de cowboys uit de VS. Maar zodra het op vechten aankomt, mogen de Amerikanen opdraven.

Al meermalen maakten de lidstaten de afspraak dat dit geld er zou komen, maar in de praktijk kwam daar weinig van terecht. Tijdens een top in Wales in september 2014 spraken de regeringsleiders af hun budgetten gaandeweg zo te verhogen dat ze „in tien jaar” weer op 2 procent zitten.

Dat was tot nu toe de hardste afspraak, enkele maanden na de Russische inval op de Krim en in Oekraïne. En het lijkt erop dat hier en daar de eerste stapjes worden gezet. Een Britse NAVO-functionaris is daar „verrast” over, zegt hij. „Ik had echt gedacht dat het opnieuw bij een verklaring zou blijven. Maar Oekraïne heeft blijkbaar echt iets veranderd.” Door de onrust in Oekraïne is de NAVO weer terug bij haar oorspronkelijke doelstelling: de verdediging van het eigen grondgebied.

Uiteindelijk is het voor Europa een simpele rekensom, zegt Lindley-French. „Willen Europeanen hun invloed in Washington houden, dan weten ze hoe ze hun geld moeten inzetten. Als Nederland blijft snijden in defensie-uitgaven, zal het in de VS invloed verliezen.”

De Britse hoogleraar, die in Nederland woont, vindt de Haagse discussie over defensie tekenend. „Men vraagt zich af: hoeveel dreiging kunnen we aan? Maar een realist stelt eerst de vraag: hoeveel dreiging is er om ons heen? Daarmee bepaal je je strategie. Pas daarna kijk je hoe je dat politiek vertaalt.”

Sommige Europese politici wekten tijdens de campagne de indruk nooit met president Trump te willen samenwerken. Een voorbeeld daarvan was de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Steinmeier, die Trump een „haatprediker” noemde. Dat is ook een keus, zegt Lindley-French. „Maar dan moet men wel de eigen verdediging betalen.”

Bodem

Na de inval op de Krim in 2014 en de onrust in Oost-Oekraïne heeft de verdediging van de Baltische staten voor de NAVO weer topprioriteit. Nederland stuurt bijvoorbeeld in maart volgend jaar 150 man naar Litouwen.

Een oorlog(je) om de Baltische staten is beslist niet theoretisch. Het aantal Russische militairen in de (directe) nabijheid van deze landen ligt rond de 300.000. De aantallen NAVO-militairen liggen veel lager. Toch zijn het er voorlopig genoeg, zegt Baumaris vanuit Letland. „Het Kremlin zal niet willen riskeren om Amerikaanse, Britse of Nederlandse soldaten te doden op Baltische bodem.”

In het NAVO-hoofdkwartier bestaat er niet de minste onzekerheid over de verdediging van de Baltische staten, zegt een functionaris: „Als de Russen Estland binnenvallen, dan zullen we vechten. En niet alleen in Estland, maar ook op andere plekken in Rusland. De collectieve verdediging is de ultieme test voor de NAVO.”

Lindley-French is daar niet helemaal van overtuigd. „Wat doen we als de Russen in die regio een klein stukje bezetten en dan stoppen? Als we dat accepteren, verzwakken we artikel 5.”

Ook in de Baltische staten bestaat twijfel of de NAVO echt zal vechten. En die onzekerheid werd afgelopen zomer versterkt door wat Trump in The New York Times zei op de vraag wat hij zou doen bij een Russische inval in Estland, Letland of Litouwen. „Dat vertel ik niet, want dat hoeft Poetin niet te weten.” Op de vervolgvraag of de VS geen verdragsverplichting hebben, zei Trump: „Zij hebben een verplichting om geld op tafel te leggen. Dat kun je niet vergeten.” Ook op vijf vervolgvragen klonk niet één keer de belofte te zullen vechten voor het NAVO-verdragsgebied.

Een hoge NAVO-diplomaat erkent dat er in de Baltische staten twijfel bestaat over de NAVO-verdediging. Maar die twijfel „is nooit gewekt vanuit het Witte Huis. In Amerika is Donald Trump de eerste politicus geweest die artikel 5 heeft afgezwakt. Het is daarom best spannend.”

Volgens Baumaris komt de twijfel in zijn land door de „complete hersenspoeling” van veel mensen in de Baltische staten. „Veel Russisch­taligen vertrouwen blind op de Russische televisie. Die staat bol van de vuile retoriek van het Kremlin.”

Lindley-French verwacht geen grote oorlog rond de Baltische staten. „Het gaat vooral om kleine provocerende acties. Daar kunnen ongelukken uit voortkomen, die dan wel tot conflict kunnen leiden.”

Volgens de Brit heeft dat te maken met de zwakke staat van Rusland. „Het besteedt 5,4 procent aan defensie, wat eigenlijk te veel is. Het is een groot land, maar de economie is nog niet de helft van de Britse. Zulke landen kiezen doorgaans voor avonturisme. Dat is gevaarlijk.”