In 2008 ontmoet Carolijn Visser de twee kinderen van Selma Tsao-Vos: Dop en Greta, die sinds 1976 in Nederland wonen. Dop blijkt al in 1983 een lezing van Visser te hebben bijgewoond in Delft en zowel hij als zijn zus herkende zich in ”Grijs China”, het eerste boek van Visser.

Het contact krijgt een vervolg, Dop en Greta vertellen de schrijfster over hun moeder Selma. Visser, die geïnteresseerd is in levensverhalen van fellow travellers, verdiept zich in de geschiedenis van Selma, de enige Nederlander die ten tijde van de Culturele Revolutie (1966-1976) in China woonde.

In haar Amsterdamse appartement vertelt Visser hoe ze in de achterliggende jaren archieven napluisde en tientallen relaties en bekenden van Selma over heel de wereld sprak. Ze reisde met Dop naar het geboortedorp van zijn vader. „De familie was Chang niet vergeten. Het was buitengewoon aangrijpend om te zien hoe neef Dop in de armen werd gesloten.”

De focus in uw boek ligt op Selma. Hoe heeft u haar leren kennen?

„Eerst zag ik haar door de ogen van haar kinderen. Later las ik haar brieven en sprak ik met vrienden die haar hebben gekend. Daardoor kon ik mij steeds meer in haar verplaatsen en werd de verhouding gelijkwaardiger. Ik was getuige van haar worsteling om in China iets van het leven te maken.

Selma was opgegroeid in IJmuiden en wist tijdens de Tweede Wereldoorlog aan de nazi’s te ontkomen. Tijdens haar studie in Cambridge ontmoette ze Chang Tsao. Ze deelde zijn idealen; na de geboorte van hun kinderen Greta en Dop bouwden ze een bestaan op in het China van Mao. Maar vanwege het huwelijk zou ze in een val terechtkomen waar ze niet meer uit kon. Bovendien kwam ze heel weinig te weten van wat er gaande was in China. Er stond niets in de kranten. Ze spande zich in voor haar gezin, gaf les en hoopte dat alles beter zou worden.”

Dossier kwijt

Chang was vooraanstaand lid van de Communistische Partij en leidde het Psychologisch Instituut. Tijdens de Culturele Revolutie onder Mao raakte Chang uit de gratie en werd hij uit zijn functie gezet. Selma, lerares aan de Tweedetalenschool, werd uiteindelijk samen met hem gearresteerd. Beiden werden ervan beschuldigd spionnen van het Westen te zijn. In 1968 overleed Selma; Chang stierf een halfjaar later. Hun kinderen werden verbannen naar het Chinese platteland en moesten meewerken met de plaatselijke boeren. Selma’s bezorgde vader in Nederland verkeerde in het ongewisse van de gebeurtenissen en drong bij de ambassade aan om opheldering over het lot van zijn dochter. Geschat wordt dat Mao met zijn zuiveringen verantwoordelijk is geweest voor zo’n 40 tot 70 miljoen doden

De ambassade speelde geen fraaie rol. Visser: „Het archief van de Nederlandse ambassade in China is in het Nationaal Archief te vinden. In dossier 725 stonden persoonlijke zaken over Selma. Maar nu is dat dossier verdwenen, een enorme tegenvaller! Ik vermoed dat het dossier aan de AIVD is overgedragen en dat het voor ons niet toegankelijk is. Gelukkig had de familie alle correspondentie met het ministerie van Buitenlandse Zaken bewaard, dus de meeste dingen die in dossier 725 zitten, kon ik verifiëren. Greta en Dop hebben dat dossier zelf ingezien toen ze begin jaren tachtig een verblijfsvergunning in Nederland aanvroegen. Ze mochten de documenten onder toezicht lezen, niets kopiëren en geen aantekeningen maken. Achteraf hebben ze er voor zichzelf een verslag van gemaakt en dat hebben ze mij laten lezen.”

Hebben Chinezen enig besef van wat zich tijdens de Culturele Revolutie afspeelde?

„Nauwelijks. Ze spreken er in kleine kring over met mensen die ze vertrouwen, maar er is geen officiële geschiedschrijving of een terugkijken op een periode zoals het NIOD dat bij ons doet.”

Hoe kijkt u nu tegen China aan?

„In 1981 bezocht ik het land voor het eerst. In dat jaar kon ik wel voelen dat er iets gruwelijks was gebeurd. Je kon aan de mensen zien dat ze afschuwelijke jaren achter zich hadden, je zag hoe angstig ze waren als ze erover vertelden. Nu heb ik een heel diepe inkijk gekregen in die periode door de ogen van een Nederlandse vrouw die daarbij was.”

Begrijpt u China beter?

„Er zijn nog altijd grote gevangenissen in China. Mensen worden zomaar opgepakt en soms jaren vastgehouden. Er is nog steeds geen vrijheid, media en internet worden gemuilkorfd. De Chinezen weten bijna niks; hoe weet je waar je moet zoeken als je niet weet wat je niet weet? Je kunt heel surrealistische gesprekken hebben met Chinezen over de toestand in hun land. Op school krijgen ze propagandaverhalen voorgeschoteld en Mao is nog steeds een held. Binnen bepaalde families worden er persoonlijke verhalen bij verteld, maar er zou zo veel bíj moeten worden verteld, en daar is geen tijd voor. Alleen onderling weten de mensen wat er met hun grootouders is gebeurd.”

Worden er kritische boeken uitgegeven in China?

„Nee. In Hongkong heeft de Nederlandse auteur en historicus Frank Dikötter een diepgravende trilogie geschreven over maoïstisch China. Hij heeft samen met studenten een gigantisch bronnenonderzoek gedaan in China kort voor de Olympische Spelen van 2008. Dat was een periode van een paar jaar waarin een soort luwte heerste; hij heeft heel veel documenten te pakken weten te krijgen. In Hongkong, de voormalige Britse kolonie, wordt de controle strenger. Boekhandelaren en uitgevers worden bedreigd. Taiwan heeft een belangrijke afzetmarkt in China en zou die kwijtraken als er ook maar één kritische publicatie naar China ging.”

Visser vindt films van Chinese regisseurs vaak veelzeggender dan boeken die uit China komen. „Die geven beter zicht op het moderne China.”

Joodse identiteit

Dop en Greta voelden zich in 1976 meteen thuis in Nederland. Ze hebben gedaan wat ze hadden willen doen. Dop studeerde elektrotechniek en is gespecialiseerd in glasvezelcommunicatie. Greta deed vwo en ging aan de slag in het Joods sociaal werk. Ze verdiepte zich in het Joodse geloof, maar is niet gelovig geworden, vertelt Visser. „Ze heeft heel veel mensen leren kennen van de generatie van haar moeder. Ze heeft nu een beeld van mensen die zoals haar moeder waren.”

Ontsnapt aan Hitler

De Nederlandse Selma Vos (1921-1968) wordt in 1943 met haar ouders door de Duitsers opgepakt bij een razzia. Ze ontsnapt met haar vader Max door uit de trein naar Westerbork te springen. Moeder Grietje Vos-Klatser durft niet en vindt uiteindelijk in Sobibor de dood. Vader en dochter duiken onder met hulp van communisten in de Zaanstreek. Ze overleven de oorlog, pa Vos hertrouwt en Selma vertrekt in 1947 naar Cambridge, waar ze gaat studeren. Hier ontmoet ze de Chinese student Jih Chang Tsao (1911-1969), die promoveert in de psychologie. Ze trouwen in 1947 en krijgen een zoon en dochter: Dop en Greta.

Selma en Chang wonen aanvankelijk in Hongkong, daarna in Peking. Door haar huwelijk met Chang raakte Selma haar Nederlandse staatsburgerschap kwijt. Eerst is dat geen probleem, maar naarmate Mao’s revolutie een dictatuur wordt, ziet Selma dat ze klem zit. Ze kan niet door Nederlandse diplomaten worden geholpen. Haar vader Max gaat in het voorjaar van 1963 bij zijn dochter op bezoek en wantrouwt Mao en consorten.

Selma gaat in 1966 alleen op vakantie naar Nederland. Ze geniet van het contact met familie en vrienden. In China wordt de situatie grimmiger. Chang raakt uit de gratie, Mao’s Rode Boekje zegeviert. De Culturele Revolutie draait op volle toeren. Psychologie is uit den boze, kritisch nadenken verboden. Collega’s, buren en familieleden leveren elkaar uit aan de Rode Garde.

Later dan de bedoeling is, keert Selma terug naar China. Ze heeft een Nederlands paspoort, maar gebruikt dat niet, ze is immers ook Chinees. Thuis zijn wat meubelen en boeken verdwenen. Met alle tekenen van westers kapitalisme wordt korte metten gemaakt.

Tijdens haar verblijf in Nederland is ze in de gaten gehouden. Tot op de dag van vandaag weigert de AIVD inzage te geven in de manier waarop dat gebeurde.

Boekgegevens

”Selma. Aan Hitler ontsnapt, gevangene van Mao”, Carolijn Visser; uitg. Augustus/Atlas Contact, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 450 2444 8; 287 blz.; € 19,99.