Vlak voordat het licht in mijn cel uitgaat, gaan mijn gedachten terug naar de tijd van zestig jaar geleden. Hoe moet het in deze heropvoedingsgevangenis zijn geweest voor de matrozen die hier in het Letse Liepaja aan de Oostzee zaten opgesloten wegens alcoholgebruik, een vechtpartij of het zonder toestemming verlaten van de marinehaven? Het leven in de gevangenis was een keten van straffen, bevelen en vernederingen.

Een indruk van dit strenge regime krijg ik vandaag mee. Adjudant-onderofficier Einars Eiris (33) van de Sovjetmarine –gekleed in het bijpassende uniform van toen– dondert aan het begin van de avond met luide stem over de hoofden van een groep Belgische padvinders en die van mij. Hij prent ons in dat we hem moeten aanspreken met „baas”, zoals onder het communisme gebruikelijk was. De Belgen en ik zijn immers beland in de dagen van het Sovjetrijk. Spreken we de adjudant-onderofficier verkeerd aan dan volgt voor iedereen dezelfde straf: een serie kniebuigingen of een been gestrekt hoog boven de grond houden.

De Sovjet-Unie, waartoe Letland behoorde, is verleden tijd. Maar wie wil ervaren hoe het er vroeger aan toeging, kan afreizen naar deze voormalige heropvoedingsgevangenis in Liepaja. Je kunt een gewone rondleiding doen, of een nachtje slapen in een van de cellen. Bij dat laatste word je tevens behandeld als een gevangene.

De Belgen hebben een gewone rondleiding gevraagd met een overnachting, waarbij ze niet het gevangenisregime hoeven te ondergaan. Maar omdat ze padvinders zijn, laat Eiris hun zo nu en dan voelen hoe het toentertijd ging. Een verdieping boven ons klinkt er gejoel en de luide stem van een andere bewaker – daar is een vrijgezellenfeest in volle gang.

Gekneed

Soldaten waren voor de Sovjetstaat bezit, zo licht Eiris het gevangenisregime toe tegenover de scouts. Nadat ze de regels hadden overtreden, werden ze hier bestraft en gekneed tot modelmatrozen die keurig gehoorzaamden. Na een nachtrust van hooguit vijf uur zadelden de bewakers de gevangenen op met opdrachten die ze meestal niet konden vervullen. Slaagde iemand niet in de opdracht, dan volgde er een straf.

Een voorbeeld van zo’n onmogelijke opdracht was om 24 uur onafgebroken in een cel rond te lopen. De bewaker luisterde naar de voetstappen. Na 22 uur zag de koude harde vloer er zo verleidelijk uit dat de uitgeputte gevangene het niet kon laten om erop te liggen. Opdracht mislukt, nieuwe straf. Zo leerde elke matroos het af om alcohol te drinken, te vechten of zonder toestemming de marinehaven te verlaten, en voerde hij perfect uit wat de leiding van hem eiste.

De Belgen moeten geregeld gniffelen om de bulderende stem van de adjudant-onderofficier en de straffen die ze krijgen. Maar zijn onderliggende boodschap is wel degelijk serieus. De gevangenis moet de jonge generatie eraan herinneren dat Europa er ooit anders uitzag, vertelt Eiris na afloop, terwijl de scouts buiten rond een kampvuur neerstrijken. Een IJzeren Gordijn splitste het continent de vorige eeuw in tweeën.

De Belgische scouts groeien op in een verenigd Europa, waarin ze zich geen zorgen hoeven te maken over een Koude Oorlog tussen Oost en West. De gevangenis moet hen erop wijzen dat dit niet vanzelfsprekend is, besluit Eiris.

Matras

Die nacht slaap ik op een bed van zeven houten planken met een dun matras, een laken en een kriebelende deken. Door gebrek aan ruimte in de cel ligt mijn bed ingeklemd tussen drie andere houten bedden, waarop de leiding van de scouts slaapt. Zonder tussentijds wakker te worden en zonder een gebroken rug sta ik de volgende ochtend op.

De Belgische scouts hoeven Eiris nu niet meer met „baas” aan te spreken. Maar sommigen kunnen dat niet laten. Ze vragen eerbiedig aan de adjudant-onderofficier of ze naar de wc mogen. In één nacht lijkt hun wil gebroken: de perfecte Sovjetmatrozen in wording.

Vol argwaan bekijkt de verkoopster de buitenlandse journalist

De gevangenis staat symbool voor de heersers over Letland. Het gebouw werd in 1904 uit rode bakstenen opgetrokken en telt twee verdiepingen. Aanvankelijk was het een ziekenhuis. Op het dak wapperde achtereenvolgens de Russische, de Letse, de Sovjet-, de Duitse en opnieuw de Sovjetvlag. Nadat Letland in 1991 de onafhankelijkheid uitriep en de Sovjet-Unie inzakte, fungeerde het pand tot 1997 als gevangenis voor de Letse marine. Daarna ging het dicht. Sinds 2002 is het te bezoeken als museum.

Het gebouw staat in Liepaja in het stadsdeel Karosta, waar de Russische en de Sovjetinvloeden nog duidelijk zichtbaar zijn. In de tweede helft van de negentiende eeuw besloot de Russische tsaar Alexander III dat hier aan de Oostzee een marinehaven moest komen. Toen de Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog het gebied innam, werd het een afgesloten wijk die niet toegankelijk was voor buitenstaanders.

Deze beperkingen bestaan anno 2016 niet meer. Je wandelt langs grauwe eentonige Sovjetflats waar de gezinnen van de lagere rangen leefden. De familieleden van de officieren sliepen in ruimer opgezette woningen die centraal in de wijk staan. De Russische-Orthodoxe Kerk uit 1903 met haar glinsterende gouden koepels torent boven de flats uit. Ten tijde van de atheïstische Sovjet-Unie deed het gebouw dienst als sportzaal, bioscoop en recreatieruimte.

In de voor een groot deel intact gebleven manege, uit 1904, zie je paarden en ruiters. Aan de kust liggen verdedigingswerken, gebouwd tijdens het Russische tsarenimperium en de Sovjet-Unie. In de supermarkt vind je typische Russische producten zoals kolbasa (worst), bietensalade met haring en natuurlijk een ruime keuze aan wodka.

Alsof de Sovjet-Unie nog bestaat en de wijk is afgesloten, bekijkt de verkoopster vol argwaan de buitenlandse journalist die foto’s neemt van de supermarkt. De Europese Unie voelt ver weg in Karosta.