Mede Titel: ”Worsteling naar waarheid. De opkomst van wiskunde en informatica aan de VU”
Auteur: drs. Hendrik Blauwendraat
Uitgeverij: Meinema Zoetermeer, 2004
ISBN 90 211 3973 1
Pagina’s: 248
Prijs: € 20,-. Christelijke wiskunde of gereformeerde medicijnen? Daar is moeilijk iets bij voor te stellen. „Toch moest in de begintijd van de Vrije Universiteit in Amsterdam iedere hoogleraar, of hij nu theologie of wiskunde doceerde, een concrete invulling geven aan de christelijke identiteit van de Vrije”, aldus drs. Hendrik Blauwendraat tijdens het Koksma-symposium vorige week donderdag. Het bleef een worsteling.

„Prof. dr. J. F. Koksma, de eerste hoogleraar wiskunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, vouwde voor elk college zijn handen en ging voor in gebed.” Afgezien daarvan was er tijdens de colleges van de in 1964 overleden hoogleraar weinig te merken van het christelijke karakter van de universiteit, stelt Blauwendraat in zijn boek ”Worsteling naar waarheid”. Tijdens het symposium, naar aanleiding van de honderdste geboortedag van Koksma, overhandigde hij het boek aan prof. dr. T. Sminia, rector magnificus van de VU.

Koksma stond in 1930 voor de zware taak de faculteit wiskunde van de grond af op te bouwen. Volgens Blauwendraat nog net op tijd, want in dat jaar moest de VU minimaal vijf faculteiten rijk zijn, zodat examens en promoties dezelfde erkenning bleven houden als die van de rijksuniversiteiten.

„De benoeming van Koksma was niet onomstreden”, zei Blauwendraat. Een aanstellingscommissie was van mening dat „een jongeman van 26 jaar, die nog niet eens zijn promotie-onderzoek heeft afgerond, pas in de laatste plaats geadviseerd mag worden.” Koksma bleek echter een wiskundige van wereldformaat en een boeiend onderwijzer die over zeer moeilijke dingen verrassend eenvoudig kon praten.

„De hoogleraar wiskunde dacht als gelovige heel serieus na over een concrete invulling van het christelijke karakter in de colleges”, aldus Blauwendraat. „Hij zocht in zijn colleges naar een betekenis van de wiskunde voor de werkelijkheid.” Koksma sympathiseerde met het zogenaamde intuïtionisme van de theoloog-filosoof Vollenhoven, waarin volgens Koksma het wiskundige begrip waarheid het meest aanwezig en grijpbaar is.

De basis van het intuïtionisme is de tijd, iets waarvan iedereen intuïtief het bestaan kent. Vollenhoven stelt dat de mens tijd kent omdat hij het onderscheid ziet tussen God en de schepping. God was eerst, daarna de schepping. Op dat moment is hij ook aan het tellen: hij legt iets achter het andere. Vollenhoven noemde dit eerste-ordewiskunde.

Vanuit de eerste orde construeert de wiskundige zijn hele vakgebied, waaronder destijds ook werktuigbouwkunde en mechanica vielen. Gebruik van iets buiten de basis van het intuïtief kenbare was uit den boze. Een logische regel als: „iets is waar of iets is onwaar, een derde mogelijkheid is er niet”, is in de theorie van Vollenhoven onbruikbaar.

Koksma zag echter in dat dergelijke logische redeneerregels onmisbaar zijn voor het beoefenen van wiskunde. Het schept orde en inzicht. Sommige wiskundigen schoten hier echter door, vond hij. Zij reduceerden de wiskunde tot een redeneerspelletje en verloren de band met de werkelijkheid uit het oog.

„Koksma probeerde tussen de belangrijkste stromingen in de filosofie van de wiskunde door te laveren”, stelde Blauwendraat. De wiskundige moest volgens Koksma voorzichtig zijn met een begrip als het oneindige, maar toch had hij de vermogens van God gekregen om zich dat oneindige voor te stellen.

Van een specifiek christelijke wiskunde was geen sprake, ondanks de concrete invulling ervan door Vollenhoven. De grondslag had echter wel invloed op de omgang tussen de mensen op de faculteit. „Tot in de jaren zeventig openden de hoogleraren de colleges met gebed. Ook werd tot halverwege de jaren zeventig nieuw personeel uitsluitend gezocht onder ’geestverwanten’”, wat volgens Blauwendraat zijn invloed heeft op de huidige cultuur.