De Joods-Oostenrijkse schrijver Joseph Roth werd in 1894 in Brody (thans in Oekraïne) geboren. Hij stierf, berooid en door de alcohol vergiftigd, in Parijs in 1939. Na de machtsovername door Hitler in 1933 was Roth voortdurend onderweg in de toen nog vrije landen van Europa. Maar ook daarvóór reisde hij veel; hij deed verslag van zijn reiservaringen in de Frankfurter Zeitung. Zijn reisverslagen vormen de beste toegangspoort tot de Europese geschiedenis tussen 1918 en het begin van de Tweede Wereldoorlog.

Met ”Joden op drift” wilde Roth een beeld geven van het Joodse leven in het oostelijke deel van wat ooit de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie was, het grensgebied van Polen en Oekraïne. Steden als Brody en Czernowitz hadden een bevolking die in meerderheid Joods was.

Vooroordelen

Kennis van deze Joodse mensen uit Midden-Europa ontbrak veelal in West-Europa. Over hun geboorteplaatsen, hun levensomstandigheden en hun ervaringen in de wereldsteden waar ze naartoe emigreerden, informeerde Roth de West-Europeaan, wiens beeld van de ”Ostjuden” vooral uit vooroordelen bestond. Een uitvoerig hoofdstuk wijdde hij aan de Joodse sjtetl, het Jiddische woord voor een stadje of dorpje met een typerende orthodox-Joodse gemeenschap.

Het leven doordeweeks, op de sabbat of op feestdagen kreeg concreet vorm in Roths beschrijving. Hoe beleefden de inwoners van de sjtetl de godsdienst? Hoe verdedigen zij zich tegen de omringende vijandige volkeren en tegen de bittere winterkou? Wat is de taak van de rabbi’s en van de wonderrabbi’s? Dit zijn maar enkele vragen waarop Roth aan de hand van zijn eigen ervaringen een antwoord geeft.

Hoe angstig en onzeker het leven in de Midden-Europese sjtetls ook was, het was toch een vorm van gevestigd leven. Dat gold niet voor de Joden uit Midden-Europa, uit de Boekovina, Wolhynië of Bessarabië die zich in Wenen, Berlijn of Parijs vestigden. Over deze geëmigreerde Joden, hun illusies, hun zorgen en hun verlangen naar Amerika als het land van de onbeperkte vrijheid, schrijft Roth in het tweede gedeelte van zijn boek.

Gastvrij Parijs

Van alle grote Europese steden komt Parijs als de meest gastvrije stad in beeld. Wenen was problematischer; het stadsbestuur concentreerde de Joodse migranten in de wijk Leopoldstad”. Over Berlijn schrijft Roth: „Geen enkele Oost-Europese jood gaat vrijwillig naar Berlijn. Wie gaat er nu vrijwillig naar Berlijn? Berlijn is een doorgangsstation, waar je soms een tijdje blijft omdat je niet anders kunt.”

Dit beeld van Berlijn, ja van heel Duitsland, verandert drastisch in het voorwoord dat Roth in 1937 voor de geplande, maar niet gerealiseerde heruitgave schreef. Hierin betreurde hij het feit dat veel Joodse Duitsers zich veilig waanden in Duitsland en zich assimileerden, zich volledig aan de Duitse cultuur aanpasten: „Hij was hoogmoedig geworden. Hij had de God van zijn vaderen verloren en een afgod, het gecultiveerde patriottisme, gewonnen. Maar God was hem niet vergeten. En God stuurde hem op migratie…”

Maar, voor 500.000 van de 600.000 Joodse Duitsers was emigreren niet weggelegd. Roth schrijft in 1937: „Het is erger dan de Babylonische ballingschap. Niet alleen mogen de Joden aan de oevers van de Spree, de Elbe, de Main, de Rijn en de Donau niet gaan zwemmen, ze mogen er zelfs niet zitten huilen, dat mogen ze alleen in de zogenaamde ”Kulturbund”, het van overheidswege toegestane geestelijk centrum van het nieuwe getto.”

Christenen

Het lot van de Joden in het Duitsland van Adolf Hitler verbindt Roth met het lot van de christenen. In wezen wil het nationaalsocialisme het christelijke geloof de wereld uit hebben. Hoe geloviger een christen, aldus Roth, des te minder kans dat het antisemitisme vat op hem krijgt: „Zolang Duitsers geen christenen zijn, hebben de Joden weinig van hen te verwachten.” Wat de Joden in het Derde Rijk wel kunnen verwachten, vat Roth samen als ”barbaars”.

De stijl van schrijven Joseph Roth is bijzonder knap en virtuoos. Hij brengt het leven van de Joden op drift zeer nabij. In plaats van de groteske tekeningen van Paul van der Steen zouden foto’s van de Russisch-Amerikaanse fotograaf Roman Vishniac beter hebben gepast als illustraties.

Boekgegevens

”Joden op drift”, Joseph Roth (uit het Duits vertaald door Els Snick, met een voorwoord door Geert Mak, tekeningen van Paul van der Steen); uitg. Bas Lubberhuizen, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 593 7461 4; 141 blz.; € 14,99.