Lange tijd is de Kaapkolonie, het gebied rondom Kaapstad in Zuid-Afrika, niet veel meer dan een verversingspost voor VOC-schepen op weg naar Indonesië. De Nederlanders zien weinig economische waarde in het gebied, laat staan dat ze interesse hebben in de weinige Afrikaanse volkeren in de regio. Pas in de 18e eeuw komt er een meer permanente bewoning van het gebied. Rond 1735 zet bovendien voor het eerst een zendeling voet op Afrikaanse bodem: de Duitse evangelist Georg Schmidt.

Hoewel de Nederlandse regering in de tijd van de VOC protestants-christelijke opvattingen huldigt, resulteert dit allerminst in zendingsdrang. Dat ondervindt ook Schmidt als hij aankomt in de Kaapkolonie. Het gouvernement beschouwt hem als een lastpost die een gevaar vormt voor de Nederlandse economische belangen. Schmidt ziet de Khoikhoistammen, door de Nederlanders aangeduid als Hottentotten, namelijk niet alleen als goedkope arbeidskrachten, maar als mensen die met het Evangelie in aanraking gebracht moeten worden.

Zo’n zeven jaar na zijn aankomst in de Kaapkolonie keert Schmidt gedesillusioneerd terug naar Duitsland. Toch blijkt zijn werk niet vruchteloos. Een halve eeuw later, in 1792, arriveren er opnieuw hernhutters, met als doel een nieuwe start te maken met het zendingswerk. Tot hun verrassing treffen ze onder de lokale bevolking mensen aan die nog lezen uit de Bijbel en ook hun nageslacht met het Evangelie bekendmaken.

Genadendal

Als de Zweedse zendeling Hans Peter Hallbeck in 1817 in de Kaapkolonie arriveert, treft hij een goedlopende zendingspost aan. Bovendien zijn er niet alleen de hernhutters actief: ook de London Mission heeft een post geopend. Hallbecks komst sluit aan bij de opkomst van de moderne zending, die bovendien in zijn tijd niet zonder meer kerkelijke zending hoeft te zijn.

Hallbeck start zijn werk vanuit een dorpje met een bijzondere naam: Genadendal. Het nog steeds bestaande plaatsje ligt zo’n 100 kilometer ten oosten van Kaapstad. De bevolking is van gemengde komaf. Het zijn nazaten van Europeanen, van Hottentotten en van slaven uit onder meer Angola en Madagaskar. De voertaal in het dorp is het Nederlands.

Omdat de zendingsactiviteiten in Genadendal al een eeuw eerder gestart zijn, groeit het dorpje al snel uit tot een soort gidsgebied voor de zendingsbewegingen die in de eerste helft van de 19e eeuw als paddenstoelen uit de grond schieten. Hallbeck onderkent het belang van het delen van de lessen die in Genadendal geleerd zijn. Hij ontwerpt een reglement voor zending, dat algauw door Duitse, Franse en Amerikaanse zendingsorganisaties wordt overgenomen.

„Hallbeck kan door de grote invloed die hij op die manier had, gezien worden als een van de grondleggers van de zending in Afrika”, zegt dr. Boon. De predikant van de Vrye Gereformeerde Kerke, een zusterkerk van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, promoveerde vorig jaar bij dr. Dolf Britz en dr. Adriaan Neele op het werk van Hallbeck. Dr. Boon werd in 1971 Zuid-Afrika geboren. Hij studeerde eerder in Kampen, waarna hij vanaf 1999 vrijgemaakt gereformeerd predikant was in Zuidwolde in combinatie met Ruinerwold/Koekange. In 2005 nam hij een beroep aan naar Zuid-Afrika. Dr. Boon: „De hernhutterzending was door en door evangelisch, dat wil zeggen: Schriftgetrouw. Ze waarschuwden de mensen dat ze voor eeuwig verloren gingen als ze zich niet met God lieten verzoenen.”

Als Hallbeck ruim twintig jaar in Genadendal is, in 1838, wordt de slavernij afgeschaft. In dezelfde periode trekken Kaapse kolonisten, de Voortrekkers, dieper het land in. Zo wordt onder meer de regio rond Johannesburg en Pretoria gekoloniseerd. Dr. Boon: „Hallbeck is hier heel kritisch over. Hij onderkent dat een van de redenen waarom de Voortrekkers het land intrekken, het gebruikmaken van slavenarbeid is. Bovendien toont hij zich kritisch over het geestelijk gehalte van de Voortrekkers. Zij waren minder gereformeerd dan de beeldvorming rond deze groep wil doen geloven. Andries Pretorius bijvoorbeeld was een vrijmetselaar.”

In een omgeving waarin boeren zich moeilijk kunnen neerleggen bij de afschaffing van de slavernij, speelt Hallbeck volgens dr. Boon een „cruciale rol” bij het uitdragen van wat de Bijbel zegt over de verhouding tussen boeren en arbeiders. „De hernhutters wilden het Evangelie brengen én goeddoen aan iedereen.”

Drukpers

Een belangrijk middel dat Hallbeck inzet om de publieke opinie te beïnvloeden, zijn de media. Vanaf 1820 is er in de Kaapkolonie vrijheid van drukpers. In Genadendal komt er een flinke drukkerij, waar catechisatieboekjes, traktaatjes en prekenbundels van de pers rollen. „Geleidelijk het verschil tussen de kolonisten en de lokale bevolking kleiner. Hier en daar gaan boeren zelfs kerken in zendingsgemeenten.”

Vanuit de Kaapkolonie schrijft Hallbeck regelmatig over het zendingswerk dat daar wordt verricht. Zijn verslagen worden in Nederland, Duitsland en de Scandinavische landen gepubliceerd. Dr. Boon: „In mijn dissertatie probeer ik duidelijk te maken dat Hallbeck daarmee in de Zweedse Lutherse Kerk bijdroeg aan een ontwikkeling weg van de vrijzinnigheid en terug naar de leer van de Bijbel. De Zweedse overheid is op dat moment sterk gekant tegen de orthodoxe stroming in de Lutherse Kerk. Dit is een van de redenen waarom er rond 1860 een grote emigratiegolf is van Zweden richting de Verenigde Staten.”

In tegenstelling tot heersende opvatting onder de hernhutters, is Hallbeck van mening dat een gedegen opleiding van groot belang is voor de ontwikkeling van een volk. Hij sticht daarom ook een school in Genadendal, waarop behalve lezen, schrijven en praktische vakken, ook het godsdienstonderwijs een belangrijke plaats inneemt. Tegenwoordig fungeert het oorspronkelijke schoolgebouw als museum. De door Hallbeck gestarte school bestaat elders in het dorp echter nog steeds.

De prediking van Hallbeck is volgens dr. Boon gericht op de bekering van zondaren, „hoewel hij in vergelijking met collega’s minder bezig was met de zielenroerselen van mensen. We weten dat dankzij gedichten die hij schreef. Zijn preken zijn niet bewaard gebleven, want Hallbeck preekte niet van papier. Hij zag ernaar uit dat de Heere leidinggaf in de prediking. Uit zijn werk blijkt echter dat hij beschouwd kan worden als een ‘vrolijke piëtist’. Hij legde veel klem op de vreugde in God.”

Hans Peter Hallbeck

De Zweedse zendeling Hans Peter Hallbeck wordt in 1784 geboren in Malmö. Hij groeit op in een traditioneel luthers gezin. Rond 1800 begint hij aan de studie theologie. Omdat hij bij de afronding van zijn studie nog geen 25 jaar is, verhinderen de kerkelijke regels hem om al examen te kunnen afleggen. Daarom gaat hij tussendoor als leraar werken in het Zweedse Göteborg. Daar komt hij in contact met de hernhutters, een Duitse piëtistische beweging. Bij Hallbeck ontstaat ook het verlangen om als zendeling de Heiland te dienen.

Hallbeck besluit een baan als leraar in Gross Hennersdorf, bij Herrnhut aan te nemen. Verder dient hij als leraar ook op hernhutterscholen in Ierland en Engeland, voordat hij geroepen wordt voor de zending naar Zuid-Afrika. Vanaf 1817 werkt hij in Genadendal. Hoewel Hallbeck nooit in zijn geboorteland is teruggeweest, heeft hij door zijn zendingsverslagen toch invloed gehad de kerk in Zweden. Vanuit de Kaapkolonie dient hij ook allerlei zendingsorganisaties van advies.

Rond 1837 werkt Hallbeck mee aan een handboek voor de zending, waarin hij zijn twintigjarige ervaring verwerkt. Hallbeck overlijdt in 1840 in Genadendal. Hij ligt ook in deze plaats begraven.

Zie ook:

Dissertatie van dr. P. G. Boon over Hans Peter Hallbeck op de website van de Universiteit van die Vrystaat in Zuid-Afrika.