In augustus 1945 verloren meer dan 2,5 miljoen Sudeten-Duitsers hun Tsjechoslowaaks staatsburgerschap. Hun eigendommen werden geconfisqueerd en ze werden het land uitgezet. Met die uiterst harde maatregelen bestrafte toenmalig president Eduard Benes de vermeende collectieve schuld van de hele Tsjechisch-Duitse bevolking. De Benes-decreten werden door de Geallieerden op de vredesconferentie van Potsdam formeel goedgekeurd en staan ook vandaag nog in de Tsjechische wetboeken.

De uitspraken van Zeman leidden tot scherpe reacties in Duitsland en Oostenrijk - het bezoek van kanselier Schröder aan Praag, voorzien voor 22 tot 24 maart, werd net niet afgeblazen. Maar de Tsjechische premier ziet geen reden om zich te verontschuldigen. Wel heeft hij zijn Duitse en Oostenrijkse collega’s een brief gestuurd om zijn opmerkingen te „verduidelijken” en wil hij een gebaar stellen om antifascisten aan beide zijden te eren. Voor hem „loopt de scheidslijn niet tussen Tsjechen en Duitsers of Sudeten-Duitsers, maar tussen collaborateurs en strijders tegen het totalitarisme.”

De Benes-decreten liggen in Tsjechië erg gevoelig, en met de Tsjechische parlementaire verkiezingen in het vooruitzicht (juni) is de profileringsdrang van Zeman groot. Hoewel veel Tsjechen de provocatieve toon van Zeman afkeuren, staat meer dan 70 procent van hen achter de inhoud van zijn uitspraken.

Achter de heisa schuilt echter meer dan louter plaatselijke electorale motieven. Ook de evoluerende diplomatieke verhoudingen met Duitsland en Oostenrijk spelen een belangrijke rol in de ruzie. Volgens politiek analist Jaroslav Huk vormen Oostenrijk en Duitsland voor Tsjechië niet langer een diplomatieke eenheid. Terwijl de hartelijke relatie tussen de Tsjechische republiek en Oostenrijk sinds 1990 volledig verzuurd is, zijn de betrekkingen met Duitsland een stuk warmer geworden. Zo hebben Tsjechië en Duitsland in 1997 een ”Verzoeningsverklaring” ondertekend, waarin onder meer werd overeengekomen geen politiek garen te spinnen uit het oorlogsverleden. Met Wenen bleek zo’n overeenkomst niet mogelijk.

Het recente gehakketak tussen Zeman en Jörg Haider van de Oostenrijkse Vrijheidspartij (FPÖ) rond de Tsjechische kernreactor in Temelin, aan de Oostenrijkse grens, heeft de situatie er niet op verbeterd. Via een petitie met bijna een miljoen handtekeningen eiste Haider de sluiting van de vermeend onveilige reactor. Zeman beweerde toen dat het Haider niet om de reactor ging, maar om de ongewenste toetreding van Tsjechië tot de Europese Unie, en vergeleek de petitie met een nazi-referendum ten gunste van de Anschluss, de Duitse annexatie van Oostenrijk.

De eventuele toetreding van Tsjechië wordt wel vaker als wapen in de woordenoorlog gebruikt. Vorige week nog zei Edmund Stoiber, de conservatieve kandidaat voor het Duitse kanselierschap, dat het in het kader van de oostwaartse uitbreiding van de Europese Unie onaanvaardbaar is dat de Tsjechische premier de Sudeten de vijfde colonne van Hitler noemt. „De Tsjechische premier moet nog veel leren om tot Europa toe te treden”, waarschuwde Stoiber fijntjes. In 1999 nam het Europees Parlement een resolutie aan die op de afschaffing van de Benes-decreten aandringt.

Volgens politiek analist Pehe, voormalig adviseur van president Vaclav Havel, wil Tsjechië heel graag bij de Europese Unie, maar is de afschaffing van de decreten in Tsjechië politieke zelfmoord. De Tsjechen beseffen nog altijd niet dat excuses voor de collectieve schuldtoewijziging van ’45 noodzakelijk zijn. Havel heeft het wel geprobeerd na de val van het communisme in 1990, maar hij werd snel teruggefloten, aldus Pehe.