1. Eeuwenoude schoolstad

Het begint allemaal in 1698 met een weeshuis op een plek die Glaucha heet, een voorstadje van Halle dat bekendstaat om zijn donkere kroegen en drinkgelagen. De veelal arme inwoners staan aanvankelijk niet te springen als in 1691 blijkt dat de idealistische Francke hun predikant wordt. Hij vindt het namelijk maar niets dat mensen thuis hun eigen bier brouwen en bindt de strijd aan met deze gewoonte. De predikant betekent veel voor de Duitse samenleving. Met een grote gift laat hij een weeshuis bouwen. De wezen en arme kinderen die hij opneemt krijgen niet alleen verzorging maar ook onderwijs – uniek voor zijn tijd.

Behalve een weeshuis verrijzen er verschillende klaslokalen, aangevuld met voorzieningen zoals een gebedsruimte, een eetzaal en een bibliotheek. Ook de architectuur is vernieuwend. Als een van de eersten kiest Francke voor grote ramen en lichte schoollokalen. Het complex, inmiddels vier eeuwen oud, is volledig bewaard gebleven en krijgt waarschijnlijk dit jaar nog een plekje op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Wie nu op het dak van het voormalige weeshuis staat en uitkijkt over de binnentuin, kan zich nauwelijks voorstellen dat het complex eind jaren tachtig was vervallen tot een spookachtige ruïne. De communisten hadden niets met het religieus geïnspireerde werk van de Franckesche Stiftungen. In 1991 begon een ingrijpende renovatie. Vandaag de dag bevat de campus tientallen (onder meer academische) onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Door het jaar heen hebben er allerlei culturele activiteiten plaats. In het weeshuis is een expositie te vinden over het leven en het werk van Francke.

2. Rariteitenkabinet

Niet alleen het schoolgebouw, ook het onderwijs zelf veranderde. Op Franckes school kregen leerlingen aanschouwelijk onderwijs. Het rariteitenkabinet dat Francke hiervoor aanlegde, is in zijn geheel bewaard gebleven. In de Kunst- und Naturalienzimmer ligt een verzameling van meer dan 3000 uiteenlopende voorwerpen en curiosa afkomstig uit de hele wereld. Tropische schelpen, dieren op sterk water en –hangend aan het plafond– een reusachtige opgezette Nijlkrokodil. Maar ook een apothekerstafel, Chinese zijde en een drukpers. Wat meteen in het oog springt, is een joekel van een hemelbol die werd gebruikt om leerlingen in te wijden in de astronomie.

De Rooms-Katholieke Kerk moest er niets van hebben maar de lutherse orthodoxie waardeerde de destijds opkomende natuurwetenschappen positief. Studie van de natuur is nuttig en tot eer van God, vond Francke. Hij gebruikte zijn internationale contacten om de voorwerpen naar Halle te krijgen.

3. Nazaten van Luther

Het historische complex in Halle maakt deel uit van de zogenoemde ”Wege zu Luther”, een reeks Luthergedenkplaatsen in Midden-Duitsland. En dat is niet voor niets. Francke bracht Luthers ideeën in de praktijk en verspreidde ze door middel van onderwijs, zending en –niet onbelangrijk– een drukkerij.

Het christen-zijn moest geleefd worden, was de stellige overtuiging van de vrome predikant. Francke wilde zich elke dag opnieuw als een christen gedragen. Daarvoor was het nodig om terug naar de bronnen te gaan, om in de Bijbel te lezen en zo Gods wil te verstaan. Hij stond dan ook zeer kritisch tegenover de Lutherse Kerk die –150 jaar na de Reformatie– Luthers ideeën was kwijtgeraakt. Net als Luther wilde Francke de kerk van binnenuit hervormen en benadrukte hij het belang van een persoonlijke relatie met God. Zijn idealisme contrasteerde sterk met de in zijn tijd heersende moedeloosheid en wanhoop als gevolg van oorlog en epidemieën. Velen waren ervan overtuigd dat het einde van de wereld dichtbij was. De Duitse vroomheidsbeweging, die de tweede reformatie wordt genoemd, stond niet op zichzelf. In onder meer Engeland (puritanisme) en Nederland (Nadere Reformatie) was dezelfde ontwikkeling zichtbaar.

Cruciaal voor de Duitse piëtisten was het persoonlijk en samen lezen van de Bijbel en deze toegankelijk maken voor een breed publiek. Nieuwe druktechnieken zorgden ervoor dat mensen met een bescheiden budget toch een Bijbel konden kopen. De massa kreeg een Bijbel in handen. Precies wat Luther voor ogen had gestaan.

4. Reformatiejaar 2017

Het Reformatiejaar is reden voor de Franckesche Stiftungen om uit te pakken met exposities en concerten. Op 31 oktober 2016, Hervormingsdag, gaat een expositie van start over de bibliotheek van de Francke Stiftungen en de Marienbibliotheek in Halle. Beide staan bekend om hun expertise met betrekking tot de Reformatie. De bibliotheek waarvan Francke de basis legde bevat vooral boeken die betrekking hebben op het piëtisme en de vroege verlichting.

De Marienbibliotheek (naast de Marktkirche in Halle, op afspraak open) is de oudste bibliotheek van de protestantse kerk in Duitsland, gesticht in 1552. Ze bezit een bijzondere collectie boeken en Bijbels uit de tijd van de Reformatie – maar ook een kopie van Luthers dodenmasker en zelfs een schoen (!) van Melanchthon.

Francke

August Hermann Francke (1663-1727) is een van de geestelijke vaders van het luthers piëtisme in Duitsland. Tijdens zijn theologiestudie sluit hij zich aan bij de reformatiebeweging en richt hij met andere studenten een conventikel (gezelschap) op om samen te Bijbel te bestuderen.

Wanneer hij op een dag een preek voorbereidt, komt hij tot de schokkende ontdekking dat hij de mensen iets voorhoudt waarin hij zelf niet gelooft. Hij twijfelt aan het bestaan van God. Toch zet Francke geen punt achter zijn theologiestudie. Integendeel. Hij bidt vurig om een teken van Gods bestaan en, zo schrijft hij in zijn dagboek, krijgt dat ook. Het markeert zijn ”Wiedererweckung”, zijn bekering. De nadruk die hij vervolgens legt op het leiden van een leven naar Gods geboden, zorgt voor tegenwerking van lutherse zijde. Hij moet stoppen met doceren aan de filosofische faculteit. Met hulp van de bekende Duitse piëtist Philipp Jakob Spener krijgt hij in 1691 een predikantsplaats toegewezen in Glaucha, een voorstad van Halle. Hier begint Francke aan zijn levenswerk. Wanneer hij sterft laat hij de samenleving een weeshuis, een Latijnse school, een lagere school, een drukkerij, een bibliotheek, een apotheek, een kinderziekenhuis en een huis voor weduwen na.