„Levenslang is in Nederland nooit bedoeld geweest als levenslang”, zegt PvdA-Kamerlid Recourt. Hij citeert minister Van Lilaar, de katholieke liberaal die in 1870 de levenslange gevangenisstraf invoerde. „Ik wens dat bij hare toepassing orde en tucht zal gehandhaafd worden, maar ik verlang dat zij menselijk zal worden toegepast”, merkte hij daarbij op.

„Uitgangspunt van onze wet is dat levenslang ook écht levenslang is”, zegt SGP-leider Van der Staaij. Ook hij beroept zich op Van Lilaar. Deze bracht in 1870 namelijk ook te berde dat de openbare orde vorderde de zwaarste misdadigers voortdurend uit de samenleving te verwijderen. „Zonder dat deze straf als een te zware en daardoor onrechtvaardige kastijding kan worden aangemerkt”, voegde de toenmalige minister daar nog aan toe.

Wie het bij het rechte eind heeft? Beiden. Om precies te zijn: Recourt van 1870 tot ongeveer 2004; Van der Staaij vanaf de periode daarna. Wat is namelijk het geval? Tot ongeveer 2004 kende Nederland de zogeheten volgprocedure langgestraften. Wie lang of levenslang werd opgesloten werd periodiek psychiatrisch onderzocht, om te bepalen of met het voortzetten van de straf nog een redelijk doel was gediend. Leek het voldoende veilig om de veroordeelde in de samenleving te laten terugkeren, dan volgde vrijlating. Het resulteerde in een gratiepraktijk die zelfs het meest linkse mensenrechtencomité humaan zou noemen. De in de vorige eeuw tot levenslang veroordeelden zaten gemiddeld twintig jaar en kwamen daarna vrij.

Het was CDA-minister Donner die openlijk de lijn ging volgen dat levenslang gewoon levenslang moest zijn. Staatssecretaris Teeven deed er vanaf 2010 nog een schepje bovenop. Levenslanggestraften re-integratieactiviteiten aanbieden? Toetsen of gratie verantwoord was? Niet meer nodig, oordeelde de VVD’er.

Het gevolg is bekend. Het Europese mensenrechtenhof in Straatsburg én Nederlandse rechters waarschuwden dat het wegslopen van de periodieke doelmatigheidstoets streed met Europese verdragen. In zaken die zich lenen voor levenslang is al diverse keren een tijdelijke celstraf opgelegd.

Hoe nu verder? Staatssecretaris Dijkhoff heeft een list die de rechters mogelijk net tevreden stelt. Hij wil elke tot levenslang veroordeelde sowieso 25 jaar achter de tralies zetten. Pas dan volgt een eerste doelmatigheidstoets. Hoe gedroeg de gedetineerde zich tijdens de resocialisatieactiviteiten, wat vindt het Pieter Baan Centrum, én, wat vinden de nabestaanden? Een commissie moet alle informatie daaromtrent verzamelen en advies uitbrengen. Alleen bij een positief advies mag de veroordeelde zich gaan voorbereiden op vrijlating. Anders niet en de staatssecretaris beslist.

VVD, PvdA, SP en D66 zijn het met Dijkhoff eens dat aanpassingen nodig zijn. Maar, eisen de linkse partijen, Dijkhoff moet de voorgenomen wijziging dan wel in de Gratiewet verankeren. Dan kan de Kamer namelijk medebepalen welke informatie de nog te benoemen adviescommissie precies moet verzamelen en hoe slachtofferorganisaties en vertegenwoordigers van nabestaanden straks in de procedure vertegenwoordigd zullen zijn. Dijkhoff gaat akkoord. De voorgenomen wijziging gaat zo gauw mogelijk in, daarna volgt een wetswijzigingstraject.

„In de prullenbak dat plan”, eisen de PVV en de Groep Bontes/Van Klaveren. En wat als meervoudige criminelen daardoor levenslang ontlopen, omdat rechters dat niet meer opleggen? vragen andere Kamerleden. Een antwoord komt er niet.

Zo ver als de PVV en de Groep Bontes/Van Klaveren gaan CDA en SGP niet. Het CDA gaat akkoord met Dijkhoffs voorstel, „maar het kost mij wel vreselijk veel moeite”, zegt woordvoerster Van Toorenburg.

„Er moet geen misverstand over bestaan dat we ons uiteindelijk naar het Europees Verdrag moeten voegen”, zegt Van der Staaij. Ook hij geeft uiteindelijk steun, maar, drukt hij Dijkhoff op het hart, „ga bij het herijken van de gratieprocedure geen stap verder dan strikt noodzakelijk is. Én, houd goed voor ogen dat het Europese hof zich niet keert tegen de levenslange gevangenisstraf als zodanig. Het eist alleen een periodieke doelmatigheidstoets die enig uitzicht op gratie biedt.”

„Dit had slechter kunnen eindigen”, valt na afloop van het debat bij de VVD te beluisteren. Wat Dijkhoff heeft binnengehaald is gezien de eerste felle protesten tegen zijn plan inderdaad niet niks. De aanpassing kan snel van kracht worden, rechters kunnen weer levenslang opleggen en het wijzigen van de Gratiewet kan over de verkiezingen worden heengetild.