„Een prachtige opdracht was het voor onze restaurateurs”, zegt projectleider Ad Heijblom van bouwbedrijf Heijmans. „Er moesten reliëfs in het metselwerk worden teruggebracht, er waren verschillende soorten metselverbanden en de gedenkmuur is steen voor steen afgebroken en opnieuw opgebouwd.”

Achttien meter breed en 14 meter hoog is het hoofdgebouw van het monument op de top van de Amersfoortse Berg. De gedenkmuur is 30 meter breed. Nederland, in de Eerste Wereldoorlog neutraal, ontving het bouwwerk in 1916 van de Belgische overheid als blijk van waardering voor de gastvrijheid voor ruim 19.000 gevluchte militairen en bijna 
1 miljoen burgers uit België.

Belgische soldaten die waren geïnterneerd in de Juliana van Stolbergkazerne in Amersfoort en een barakkenkamp in Soesterberg bouwden het gedenkteken in twee jaar. Ze waren leerlingen van de werkscholen in de kampen die waren opgericht om de verveling tegen te gaan en vaardigheden op peil te houden voor de wederopbouw van België.

Wilhelmina

Het hoofdgebouw heeft twee ruimtes. In één ervan werden de gestorven Belgische geïnterneerden herdacht. De andere was gewijd aan koningin Wilhelmina en koning Leopold III. In de middelste zuil van het gebouw zijn het wapen van België en de Nederlandse leeuw verwerkt, met daarbij een reliëf dat de terugkeer naar het vaderland verbeeldt en een reliëf dat de vredesengel Pax voorstelt. In de gedenkmuur zijn beeldhouwwerken met het thema ”droefheid” aangebracht.

De officiële overdracht van het monument liet lang op zich wachten. De verhoudingen tussen Nederland en België waren na 
de beëindiging van de Eerste Wereldoorlog gespannen. Pas in november 1938 was het zover. Koningin Wilhelmina en haar Belgische collega Leopold III onthulden gezamenlijk een gedenkplaat.

Een opknapbeurt was volgens Heijblom bepaald geen luxe. „Het monument was toe aan een grondige aanpak. De mortelspecie tussen de stenen was vrijwel helemaal verzand. De Belgen gebruikten een eeuw geleden kalkzand. Dat is zo brokkelig als Bastognekoeken. Nu is er gekozen voor een steviger combinatie van kalkmortel, cement en traskalk.”

Carillon

De gevels van het hoofdgebouw zijn volledig gerestaureerd, evenals delen van het carillon met 48 klokken. Ook zijn installaties en de dakbedekking vervangen en zijn er voorzieningen aangebracht voor de tientallen beschermde vleermuizen die er huizen.

Heijmans klaarde de klus in vijf maanden. Voor toekomstige restaurateurs is er een visitekaartje achtergelaten. Een lege fles die in de gedenkmuur werd ontdekt, is opnieuw ingemetseld. Nu met inhoud: een opgerolde groepsfoto van de hele restauratieploeg, met aanvullende gegevens over de werkzaamheden.

Monument wordt plek voor ontheemden

Het gerenoveerde Belgenmonument wordt een „herdenkingsplek voor ontheemden.” Het Forum van Architectuur en Stedenbouw in Amersfoort (Fasade) heeft daarvoor een ontwerpwedstrijd voor (landschaps)architecten, ontwerpers en kunstenaars in Nederland en Vlaanderen uitgeschreven. Er zijn al 250 inzendingen.

„Het monument heeft grote sociaalhistorische waarde, maar er kunnen ook parallellen naar het heden worden getrokken”, aldus Fasadedirecteur Johanna van der Werff. „Vluchtelingen zijn van alle tijden. Ook nu zijn er vluchtelingenstromen, ook richting Nederland.”

De ontwerpwedstrijd moet een ruimtelijk object opleveren dat „het verhaal van de Belgische vluchtelingen en andere ontheemden vertelt.” Het kan volgens Van der Werff van alles worden. „Een paviljoentje, iets met licht of tekst, maar evengoed een beeld of een landschappelijk element.”

Eind oktober heeft er bij het gedenkteken een officiële ceremonie plaats. In aanwezigheid van vertegenwoordigers van de Belgische ambassade, veteranenorganisaties en Nederlandse gemeenten die in de Eerste Wereldoorlog veel vluchtelingen opvingen, wordt er dan stilgestaan bij de geboden hulp en de bouw van het monument.

„Mooi dat we dat dan kunnen doen bij een mooi gerestaureerd bouwwerk”, zegt de Amersfoortse wethouder Houwing van Cultuur. „Het monument was behoorlijk vervallen. Herstel was meer dan nodig.” Voor de restauratie is 1,2 miljoen euro uitgetrokken, waarvan de gemeente Amersfoort en de provincie Utrecht ieder de helft op tafel leggen.

Onder de restauratiesom valt ook het herstel van de omgeving van het monument. Houwing: „In het parkachtige landschap wordt de oorspronkelijke padenstructuur teruggebracht. De Belgische tuinarchitect Van der Swaelmen liet onder meer een S-vormig ‘bezinningspad’ aanleggen. Dat pad komt er weer, voor bezinning.”

Net als Fasade wil de gemeente Amersfoort het Belgenmonument verbinden met de actualiteit. „Het maakt wel indruk dat er in 1914 in Nederland zo veel Belgische vluchtelingen zijn opgevangen”, meent Houwing. „Naar Amersfoort kwamen er circa 21.000: 16.000 militairen en 5000 burgers. Enorme aantallen, vergeleken met de 25.000 inwoners die Amersfoort toen telde. Ik snap best dat er mensen zijn die de huidige vluchtelingenstroom moeilijk en beangstigend vinden, maar de cijfers van toen relativeren enorm. Die opvang verliep bovendien vrij soepel, er was weinig weerstand. Voor ons is het een stimulans om ook nu onderdak te bieden aan mensen die door de omstandigheden op drift zijn geraakt.”