Een complot? En van wie dan: van de media tegen Fortuyn of van Fortuyn en Nagel tegen de gediplomeerde politieke stand die in Den Haag de felbegeerde zetels bezet houdt?

Daags na het nieuws over de scheiding tussen Fortuyn en Leefbaar Nederland verschenen in verschillende krantenkolommen de eerste speculaties over de achtergronden van het gebeurde. De eerste die van een complot sprak, was Leefbaar Nederland-voorzitter Jan Nagel. Hij had het interview in de Volkskrant met Fortuyn, de oorzaak van alle ophef, gelezen, zei de uitspraken van Fortuyn over het asielbeleid en artikel 1 van de Grondwet diep te betreuren, maar voegde daaraan toe dat die uitlatingen vooral zo veel commotie hadden veroorzaakt omdat de twee interviewers ze sterk gecomprimeerd op de voorpagina van hun krant hadden weergegeven.

Met dat artikel waren de Haagse poppen aan het dansen geraakt, en dat was precies de bedoeling van de interviewers geweest. Een van hen maakt, samen met enkele andere Haagse journalisten (van NRC Handelsblad, Trouw en Vrij Nederland), immers deel uit van een werkgroep van het wetenschappelijk bureau van de PvdA. Linkse journalisten hadden dus de val opgezet waar Fortuyn -„opgewonden geraakt door zijn eigen succes van de afgelopen weken” (Wiegel)- al te gretig in was gestapt, waarna het politieke establishment, daartoe aangespoord door De Graaf (D66) en Veling (ChristenUnie), het cordon sanitaire rondom Fortuyn en Leefbaar Nederland kon aanleggen.

Dat was de theorie van Nagel. Staatssecretaris Benschop van Europese Zaken, een van de mediastrategen van de PvdA, was er als de kippen bij om deze beschuldiging in de schaduw van een andere complottheorie te plaatsen. Het was allemaal doorgestoken kaart, zei Benschop. Het interview, de ontstane commotie, de bestuursvergadering op zaterdagavond in Hilversum, de ruzie en de scheiding, de tv-optredens daarna, deze hele wirwar van over elkaar heen tuimelende gebeurtenissen was niet meer dan de uitkomst van een zorgvuldig geregisseerd plan.

Tot zijn spijt had Leefbaar Nederland moeten vaststellen dat de onvoorstelbare winst die de nieuwe partij boekte, vooral ten koste ging van de VVD. En dat was niet de bedoeling. Het plan was om vooral linkse kiezers bij de bestaande partijen weg te kapen. Toen dat niet lukte, besloot het bestuur tot een scheiding, waarbij Leefbaar Nederland links Nederland en de Lijst Pim Fortuyn rechts Nederland zou veroveren.

Zulke spitsvondige speculaties doen het altijd goed aan de borreltafel, en vinden vooral geloof bij mensen die nog niet genoeg in Den Haag hebben rondgekeken om te weten dat het geen complotten zijn die tijdens politieke crises de gebeurtenissen regeren, maar de chaos. Ook nu weer. Want wie er even over nadenkt, moet vaststellen dat het hele proces van het vorige weekeinde te onvoorspelbaar en te onbeheersbaar was om van A tot Z in scène gezet te kunnen zijn.

Het was de bedoeling van Leefbaar Nederland de Volkskrant te gebruiken om Fortuyn in een lang interview van een andere kant te laten zien. Als een sociaal man met uitgesproken opvattingen over (en oplossingen voor) maatschappelijke problemen zoals de wachtlijsten in de gezondheidszorg. Daar hebben Fortuyn en de Volkskrant-journalisten ook lang over gepraat, maar dat deel van het gesprek heeft de krant niet gehaald. En dus stond er zaterdags een heel rechtse Fortuyn in de krant, en niet de Fortuyn zoals het bestuur van Leefbaar Nederland hem zag of wilde zien. De commotie die daarop volgde, was dus allerminst voorzien.

Zelfs niet door Pim Fortuyn, die zaterdags glorieerde toen hij bemerkte hoe een simpele druk op het lichtknopje alle kippen uiteen had doen stuiven, maar dezelfde avond nog benauwde ogenblikken beleefde toen duidelijk werd dat het bestuur echt niet meer met hem verder wilde. Bepaalde leden en bestuurders (vooral geldschieter Van Kooten) grepen hun kans om zich van Fortuyn te ontdoen. Omdat ook zij waren gaan inzien dat partij en leider uiteindelijk niet bij elkaar pasten: Leefbaar Nederland is niet rechts, en de rechtse Fortuyn beschouwde de partij vooral als „de enige fiets die toevallig niet op slot stond om de weg naar het Catshuis mee af te leggen”, naar hij in september vorig jaar (!) in een interview met deze krant zei.

Dit alles wil natuurlijk ook weer niet zeggen dat Leefbaar Nederland en Pim Fortuyn de afgelopen week de willoze speeltuigen van de omstandigheden zijn geweest. Hoe gewiekst de heren Nagel en Fortuyn zijn, bleek vooral uit de wijze waarop zij het volk van de ontwikkelingen op de hoogte hielden. Want nadat de commotie was ontstaan en in een ongekende hectiek was omgeslagen, trokken zij direct de regie naar zich toe. En wel door het gretige journaille voor te houden dat zij dan en dan, in dit of dat tv-programma, zouden vertellen hoe het verder zou gaan. Oud-president Clinton is daar in 1992 mee begonnen, en in Nederland was Bolkestein een liefhebber van deze aanpak.

Die mediastrategie is slim. De tv heeft nu eenmaal het grootste bereik en de meest directe impact. Bovendien waren alle tv-programma’s waarin Fortuyn en meesterstrateeg Nagel wilden optreden, live-uitzendingen. Uitzendingen dus waarin redacteuren niet kunnen knippen en snijden. Zo konden zij zelf hun eigen verhaal vertellen, welke vraag de journalisten ook stelden. Bij de Volkskrant was dat niet gelukt, maar bij de huidige concurrentie tussen de vele media hebben politici die in het nieuws zijn de programma’s voor het uitkiezen om hun beeld van de werkelijkheid als de werkelijkheid te verkopen.