De expositie ”Goddelijke interieurs” toont tot half oktober tientallen schilderijen van Antwerpse kerkinterieurs. Rond de interieurschilderijen van de meer bekende Hollandse school –waartoe de kerkenschilder Saenredam behoorde– zijn eerder exposities gehouden, maar het werk van Antwerpse meesters als Vredeman de Vries, Van Steenwijck, vader en zoon Neeffs en Abel Grimmer is nooit in samenhang getoond, zegt conservator dr. Claire Baisier. Zij deed uitvoerig onderzoek naar de schilderijen met kerkinterieurs en promoveerde acht jaar geleden op dat thema.

De schilderijen op de expositie vertellen veel over de inrichting en het gebruik van kerken tussen 1570 en 1670. „Kerken waren ontmoetingsplaatsen. Mensen kwamen er voor gebed en het Woord, maar ook voor andere zaken, zoals handel. Het was immers het grootste openbare gebouw van de stad.”

De kunstwerken kunnen zeker niet worden gezien als een fotografische weergave van de gebouwen. „In meer dan de helft van de gevallen gaat het om een fantasieweergave. Het draaide bij de schilders uit die tijd vooral om het schilderen van de architectuur, het perspectief en de lichtinval. Het was een zoektocht naar virtuositeit. Slechts een derde van de schilderijen geeft werkelijk weer hoe het er in de kerk uitzag.”

Kerkinterieurschilders voegden zonder moeite elementen uit andere kerken toe. Het beeld moest vooral fraai zijn. „Sommige gebouwen zouden instorten als zij gebouwd waren zoals ze getekend zijn. Bouwkundig klopt niet alles.”

Kathedralen hadden eind zenstiende, begin zeventiende eeuw een enorme aantrekkingskracht, stelt Baisier. „Dat geldt zeker voor de kathedraal van Antwerpen, met zijn zeven beuken. Het was het grootste gotische gebouw van de Neder­landen. Daar wilden mensen graag een schilderij van in huis hebben. Er zijn nog zeker 150 interieur­schilderijen uit die tijd bekend. Dat betekent dat er dus honderden zijn gemaakt. Het is enorm. De schilderijen werden gebruikt zoals nu een ansichtkaart, als herinnering, als een souvenir.”

Zowel protestantse als rooms-katholieke kunstschilders zetten kerkinterieurs op het doek, constateert Baisier. Daar veranderden de Beeldenstorm van 1566 –een keerpunt– en de Reformatie niet veel aan. „De protestantse Hendrik I van Steenwijck schilderde ook katholieke erediensten.”

Op de kerkinterieurschilderijen zijn veel details te ontdekken. Baisier: „De kunstwerken vertellen ons bijvoorbeeld ook over de ontwikkeling van de mode. Op een afbeelding van eind zestiende eeuw zien we vrouwen volledig in het zwart gekleed met een witte huik. Een schilderij van twintig, dertig jaar later toont vrouwen in kleurrijke, zijden kleding.”

Baisier wist voor de expositie een aantal bijzondere schilderijen naar Antwerpen te halen, onder meer uit het Rijksmuseum in Amsterdam, en uit Parijs, Cambridge, Boedapest. „Verschillende werken zijn afkomstig uit particuliere verzamelingen.” Baisier herontdekte dankzij een veiling ook een schilderij van een kerk­interieur dat sinds 1927 kwijt was. Dat werk hangt eveneens op de expositie.

>>museummayervandenbergh.be

App en wandeling

Bij de expositie is een gratis app ontwikkeld. Die gidst de bezoeker langs de tentoonstelling in Museum Mayer van den Bergh en geeft achtergrond­informatie. De app begeleidt de bezoeker ook op een wandelroute door de stad Antwerpen, langs de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, de Sint-Carolus Borromeuskerk, de Sint-Pauluskerk en de Sint-Jacobskerk. Via virtual reality laat de app ”Goddelijke wandeling” de interieurs van 400 jaar geleden zien. De wandeling voert ook langs locaties van twee verdwenen kerken.

Bij de expositie verschijnt ook een cd met muziek van rond 1600. Muziekensemble graindelavoix nam destijds in Antwerpen uitgegeven muziek op. De cd is ingesloten bij een Engelstalige catalogus die de schilderijen en de kerk­interieurs vanuit verschillende invalshoeken beschrijft.