Een goed portret geeft iemand niet weer zoals hij is, maar zoals hij zou moeten zijn, luidt een spreuk uit de kunstwereld. Hoe natuurgetrouw de vele portretten van de Oranjes en hun familie ook lijken, het blijft altijd de vraag of ze dat ook zijn. „Hoewel er van koning Willem I meer dan zeventig portretten zijn vervaardigd weten we niet hoe hij er werkelijk heeft uitgezien, omdat er nauwelijks twee portretten zijn die op elkaar lijken”, zegt drs. Flip Maarschalkerweerd, directeur Koninklijke Verzamelingen, in zijn toelichting op de expositie in Amsterdam.

Hij heeft nog een voorbeeld. „In Frankrijk hangt een portret van Amalia van Solms, de echtgenote van prins Frederik Hendrik. Gemaakt door Rembrandt. Hij kreeg slechts één opdracht van het hof. Terwijl Gerard van Honthorst een reeks portretten van haar maakte. Schilderde Van Honthorst haar wellicht wat voordeliger, flatteuzer?”

Woonvertrekken

De expositie in het paleis telt ruim honderd portretten uit de grote collectie van koning Willem-Alexander. De entourage van het paleis geeft de schilderijen een nog vorstelijker uitstraling. „Het bijzondere is dat er veel schilderijen uit Paleis Huis Ten Bosch te zien zijn. Die hangen normaal in woonvertrekken waar Nederlanders niet zomaar binnenkomen. Vanwege de restauratie zijn alle schilderijen uit dat paleis gehaald. Daardoor is een aantal nu te bewonderen door een breed publiek.”

De expositie toont ruiterportretten, staatsieportretten, maar ook ontspannen familieafbeeldingen en schilderijen van kinderen. Het zijn geen spontane kiekjes, maar zorgvuldig uitgedachte voorstellingen vol symboliek, zegt Maarschalkerweerd. De beheerder van de collectie van de koninklijke familie noemt een schilderij van de jonge koningin Wilhelmina dat in de galerij van het paleis is opgehangen als voorbeeld. „Koningin Emma had goed in de gaten dat de jonge Wilhelmina het als vrouw moeilijk zou kunnen krijgen in de mannenwereld om haar heen. Emma heeft daarom met Wilhelmina een rondreis door Nederland gemaakt, zodat het volk haar leerde kennen. En verder plaatste zij Wilhelmina in de lijn van haar familie. Daarom liet zij een schilderij maken waarop Wilhelmina een jurk draagt naar een ontwerp van Amalia van Solms. En op de achtergrond staat een portret van de Vader des Vaderlands. Daar is over nagedacht.”

Vlaggen

De Oranjes lieten de portretten meestal maken om hun hoge positie te onderstrepen. In de tijd van de stadhouders lieten zij zich daarom vastleggen als vorsten. „Hoewel ze geen soevereine rechten hadden, presenteerden zij zich wel als zodanig.” De expositie toont daar veel voorbeelden van. Sprekend is de kopie van het portret van prins Maurits uit circa 1616-1618 waarop Adriaen Pietersz. van de Venne hem in een sierlijk gewaad met legerleidersstaf afbeeldde. Op de achtergrond is de Ridderzaal te zien met de vlaggen van alle plaatsen die Maurits heeft ingenomen. Het schilderij toont de prins als een regerend monarch.

Sprekend zijn ook de vijf grote ruiterportretten in de Troonzaal van het Amsterdamse paleis. De reuzenportretten tonen Willem van Oranje, diens zonen Filips Willem, Maurits en Frederik Hendrik, samen met Willem II te paard. Ze zijn geschilderd door Anselm van Hulle, rond 1645-1648. De ruiterportretten worden in de tekst bij de expositie omschreven als „uniek in de Europese kunstgeschiedenis. Geen andere gezaghebbende familie legde op deze manier de nadruk op de militaire kwaliteiten van haar dynastie.”

De schilderijen benadrukken ook de familielijn, zegt Maarschalkerweerd, „want deze vijf hebben niet allemaal tegelijkertijd geleefd. Verder staat Willem van Oranje fier in het midden als de centrale figuur. Alleen zíjn paard rijdt richting de kijker. Filips Willem –Willems naar Spanje ontvoerde, rooms-katholieke zoon– is de onbekendste van de vijf, maar hij doet wel mee. Omdat hij geen stadhouder is geweest, heeft hij geen maarschalksstaf, maar verder is hij net zo vorstelijk afgebeeld als de andere vier.”

Schoonheden

Trots is de directeur Koninklijk Verzamelingen erop dat er in de expositie twaalf portretten van vrouwen uit Paleis Huis ten Bosch zijn opgenomen. „Het is voor het eerst dat ze zo samen voor het publiek zichtbaar zijn. De portretten maken deel uit van een serie van 24 mensen rond Amalia van Solms, de vrouw van prins Frederik Hendrik. Ze zijn door haar besteld bij portretschilder Gerard van Honthorst. In de Koninklijke Verzamelingen zijn er nog twaalf van over. De andere zijn door vererving elders terechtgekomen. Ik noem de serie altijd ”De twaalf schoonheden”, al kun je je bij verschillende afvragen of het wel echt beauty’s zijn.”

Het team van Maarschalkerweerd deed onderzoek naar de portretten en ontdekte bij de restauratie ervan nieuwe details. „Zo vonden we de nummering van de schilderijen. In een inventarislijst vonden we die nummers terug.” Maar nog altijd is niet van alle schilderijen duidelijk wie erop staan afgebeeld.

Sieraad

De expositie zou niet compleet zijn als er geen aandacht was voor de vele miniaturen –kleine portretschilderingen– uit de collectie van de Oranjes. „Die gaf je aan familie, zoals nu met een pasfoto gebeurt. Maar het gaat om heel fijn beschilderde portretten van hoge kwaliteit.”

Sommige van die miniaturen werden ook verwerkt in sieraden, zodat een bepaald familielid altijd dicht bij de drager van het sieraad was. De expositie toont bijvoorbeeld een statig staatsieportret van koningin Anna Paulowna. Om haar pols heeft zij een sieraad met daarop een portret van haar geliefde man, koning Willem II. In een vitrine bij het schilderij ligt het betreffende gouden sieraad of een vergelijkbaar exemplaar uit de Koninklijke Verzamelingen.

Staatsiefoto’s

Voor bezoekers die minder van de Oranjes afweten, zijn verhelderende stambomen gemaakt. Grote panelen maken duidelijk welke stadhouder, koning of koningin wanneer leefde. De lijn in de expositie loopt door tot koning Willem-Alexander.

De stambomen maken ook duidelijk dat de opkomst van de fotografie de portrettentraditie veranderde. Poseren voor een fotograaf kost minder tijd dan lang stilzitten voor een schilder.

Toch stralen ook de staatsiefoto’s van de koninginnen Wilhelmina, Juliana, Beatrix en koning Willem-Alexander majesteit en autoriteit uit. Wel zijn bij de staatsieportretten van de laatste twee de regalia, zoals rijksappel, scepter en zwaard, niet meer in beeld. Tijden veranderen, monarchen veranderen, en dus veranderen ook staatsieportretten.

Expositie en catalogus

De expositie ”Dynastie, portretten van Oranje-Nassau” is tot en met 25 september dagelijks tussen 10 en 17 uur te zien in het Koninklijk Paleis Amsterdam. De route loopt door de belangrijkste vertrekken van het paleis, zodat de bezoeker ook bijvoorbeeld slaapvertrekken, de Mozeszaal waar koningin Beatrix afstand deed van de troon en de Troonzaal te zien krijgt.

Bij de expositie is een rijk geïllustreerde catalogus verschenen waarin dieper ingegaan wordt op de betekenis van Oranjeportretten. Het is een uitgave van Koninklijk Paleis Amsterdam en Lecturis (ISBN 978 94 6226 174 1; € 24,95).

www.paleisamsterdam.nl/dynastie