Het wordt gelanceerd als een vernieuwende luisterroute die het niveau van de gebruikelijke audiotour ontstijgt, en dat klopt. Geen gezoek naar nummertjes op schilderijen of getob met ingewikkelde apparaatjes. Slechts een eenvoudig kastje met koptelefoon. En slechts de prettige stem van actrice Halina Reijn, die zegt of je vooruit of achteruit moet, naar boven of naar beneden moet kijken, en die ondertussen vertelt. Een uur lang. Desgewenst in het Engels.

De nieuwe tour pretendeert ook „verborgen verhalen” te vertellen waarvan de bezoeker normaal geen weet heeft. En dat klopt eveneens. Ook voor wie de Oude Kerk redelijk goed denkt te kennen, bevat de luisterroute veel nieuwe dingen. Dat heeft mede te maken met het gegeven dat Reijn niet alleen zelf vertelt, maar in haar verhaal ook anderen aan het woord laat. Keerzijde is dat in een uur niet alles langs kan komen, waardoor bezoekers dingen missen die ze zelfstandig misschien wel ontdekt zouden hebben. Want je moet wel mee met Reijn.

Hangaar

De actrice begint in de zuiderbeuk. Ze spreekt over stilte, maar ineens begint het orgel Bachs beroemde Toccata in d te spelen. „Niet nu!” schreeuwt Reijn. „Straks ben jij aan de beurt.” „Sorry!” schreeuwt de organist terug.

Het echte grote orgel is momenteel overigens niet te horen. De firma Reil is juist deze vrijdag bezig alle pijpen in kisten te laden om ze naar de orgelmakerij in Heerde te brengen. De veelbesproken restauratie is in volle gang.

Nog steeds staande in de zuiderbeuk probeert de actrice iets van de „serene rust” van „de oudste stilte van Nederland” over te brengen. Ze leest daartoe een stukje uit de roman ”De ondraaglijke lichtheid van het bestaan” van Milan Kundera. Het gaat ook over deze kerk, die ten tijde van de Reformatie is „leeggeruimd.” Voor calvinisten is een kerk niet meer dan een „hangaar” waar de gelovigen op zondag bescherming vinden tegen de regen, aldus Kundera.

Niettemin is er volgens Reijn nog genoeg over om van te genieten, zoals het houten koorhek. De spreuk die daarop staat verwijst naar het moment van de Alteratie in 1578, toen in Amsterdam het rooms-katholieke misbruik uit de kerk werd geweerd. In het koor wijst de gids op de pilaren, die alle een kale plek bevatten. Daar bevonden zich waarschijnlijk beelden van de twaalf discipelen. „Zonde, hè?” zegt Reijn.

Wat wel bewaard bleef, zijn de houten koorbanken waar de monniken ooit gebruik van maakten. Tegen de zogenoemde misericorden konden ze leunen tijdens het gebed. Maar wie goed kijkt, ziet allerlei decoraties op de zitjes. En niet de meest godsdienstige. Zoals een ventje dat munten poept. Volgens de gids stamt de oudste afbeelding al uit 1500 en was het destijds een grote stap om allerlei spreekwoorden en „vreemde frivoliteiten” in de kerk af te beelden.

Zonnestraal

In de kooromgang stopt Reijn bij een klein deurtje met een plakkaat erboven. Achter die deur woonde tot 1978 Betsy Bijtelaar in de enige woning die direct in verbinding staat met de kerk. De vrijgezelle vrouw –archivaris– was een beetje wonderlijk. Zo tekende ze alle grafzerken in de kerk –zo’n 2500– na en ging ze vervolgens naar het archief om te achterhalen wie er in de kerk begraven lagne. Dankzij haar speurwerk weten we bijvoorbeeld waar Saskia, de eerste vrouw van Rembrandt, in 1642 begraven werd.

Die kennis wordt door de Oude Kerk nog altijd benut. Want ieder jaar op 9 maart valt er precies om 8.38 uur een zonnestraal op het graf van Saskia. Daar heeft de kerk een evenement omheen georganiseerd: het Saskiaontbijt. Zo’n 150 mensen kunnen er bij zijn en genieten van muziek en gesproken woord. Vorige maand vertelde kunsthistoricus Jan Six over de relatie van de familie Six met Rembrandt en het beroemde portret van Saskia.

Reijn gaat naar de noordoosthoek van de kerk, waar in de Mariakapel een aantal glas-in-loodramen bewaard is gebleven (zie: ”Pantoffelincident”). In het hoekje bevindt zich de collegekamer. Wie naar buiten kijkt, heeft uitzicht op een paar dames die zich achter de ramen aanbieden. „Voelt vreemd, hè?” aldus Reijn. „Een plek van devotie midden in een wereld van seks. Maar eigenlijk is het niet zo gek.”

Ze heeft vervolgens een gesprekje met ex-prostituee Mariska Majoor van het Prostitutie Informatie Centrum, die vertelt dat het voor veel buitenlandse toeristen een cultuurshock is als ze merken dat deze kerk midden in het wallengebied staat. Maar het is al heel oud. Amsterdam als havenstad, met de Oude Kerk als oudste gebouw. Al die „opgewonden matrozen” die behalve een biertje ook vrouwenvlees zochten. „Het is er altijd geweest”, aldus Majoor.

Dwars

In het middenschip, bij de preekstoel, vertelt de tourgids over verschillende kunstprojecten die er in de Oude Kerk zijn geweest (zie: ”Kunst in de kerk”). Ook heeft ze er een gesprekje met ds. Eddy Reefhuis, die tot vorig jaar predikant was in de Oude Kerk. Hij vertelt waarom de hoofdingang aan de westkant is. „Vroeger kwamen de geestelijken in het westen binnen en liepen dwars door de kerk naar het koor, met hun gezicht naar het oosten.”

Protestanten hebben minder met deze symboliek, aldus de oud-predikant. „De stoelen in het middenschip zijn een kwartslag gedraaid, naar de preekstoel. Want we durven dwars te zijn. Maar nog altijd gaat de gemeente na de Woordbediening naar het oosten, naar het koor, waar brood en wijn worden gedeeld.”

Intussen is in de tour de organist al een paar keer begonnen met Bachs Toccata. Nu mag hij van Reijn. Het orgel klinkt helaas een beetje vals. De actrice zegt geen kenner te zijn. Maar ze weet wel te vertellen dat Sweelinck als 15-jarige jongen al achter dit orgel zat en mede daardoor onsterfelijk is geworden. Helaas: het huidige orgel van Vater en Müller stamt uit de 18e eeuw. Sweelinck bespeelde eind 16e, begin 17e eeuw een orgel van Niehoff en Van Covelens.

Hondenmeppen

De tour voert verder naar de Sint-Sebastiaanskapel, aan de zuidzijde. Hier was ooit Rembrandt, om in het kleine kamertje aan de linkerkant, waar de burgerlijke stand zetelde, z’n huwelijk met Saskia aan te kondigen. Of zijn verloofde erbij was, weten we niet. Misschien heeft ze door het spiekvenster in de deur toegekeken. Ze hóéfde er in elk geval niet bij te zijn.

In de kerkmeesterskamer, waar vroeger het geld van de collecten geteld werd, wijst Reijn op de frivole uitstraling, compleet met guirlandes en tierelantijnen. Ooit moet er bladgoud aan het plafond hebben gezeten. Er hangt een schilderij van Hendrik van Streek, waarop te zien is hoe er vroeger honden in de Oude Kerk liepen. „In de 17e eeuw kon je geld verdienen met hondenmeppen”, aldus Reijn.

De tour eindigt in de doopkapel, waar kaarsjes gebrand kunnen worden. De actrice nodigt de bezoeker uit dat ook te doen. Zelf steekt ze altijd een kaarsje aan, bekent ze, voor haar vader, die overleed toen ze 10 was.

Ze concludeert dat de Oude Kerk een huis is „waar God als vanzelf aanwezig is, maar waar ook de niet-gelovige een plek van rust en bezinning vindt.” Het eeuwenoude bedehuis is volgens haar een plek „waar verleden en heden, geloof en ongeloof, leven en dood moeiteloos bij elkaar komen.”

Wapenbord

Niet alles kan aan de orde komen in een tour van een uur. In de kerkmeesterskamer hangt ook een prachtig schilderij van Cornelis Springer uit 1857 met het interieur van de Oude Kerk. Net als een enorm wapenbord. Reijn laat ze ongenoemd.

Ook aan de buste en de plaquette ter nagedachtenis aan Sweelinck, in de kooromgang, loopt ze voorbij. Over het transeptorgel in middentoonstemming rept ze evenmin.

Maar wat wél aan de orde komt, geeft een duidelijk beeld van wat de Oude Kerk in het verleden was en vandaag de dag nog altijd te bieden heeft. En dat is veel.

De nieuwe audiotour is bij de prijs van de toegangstickets van 7,50 of 10 euro (als er een tentoonstelling loopt) inbegrepen.
www.oudekerk.nl

Kunst in de kerk

De Oude Kerk heeft sinds 2013 het streven om hedendaagse kunst in verbinding te brengen met het erfgoed van de eeuwenoude kerk, zegt Rieke Righolt van de afdeling communicatie. „Twee keer per jaar nodigen we een kunstenaar uit om een tentoonstelling of kunstwerk te maken dat door deze ruimte is geïnspireerd. De bedoeling is dat het werk bij de bezoeker een stuk contemplatie teweegbrengt.”

Afgelopen winter was er werk van kunstenares Germaine Kruip te zien en te horen, vertelt Righolt. Onderdeel van de expositie was de compositie ”The entrance” van componist Robert Ashley, waarbij Kruip stapeltjes muntstukken op de toetsen van het orgel legde en heel langzaam verplaatste. Zo ontstond er een contemplatief muziekstuk.

In de kerkmeesterskamer ligt een fotoalbum met eerdere kunstwerken. Zo is te zien hoe de Japanse kunstenaar Taturo Atzu vorig jaar op het dak van de kerk een dakterras van 300 vierkante meter maakte met daarop een klein wit huisje. De torenspits met de trompettende engel van bladgoud komt uit de salontafel omhoog. Eerder maakte de Amerikaanse Julianne Swartz de geluidsinstallatie ”Terrain”: een net van 208 speakers die jeugdherinneringen en levensovertuigingen van 38 mensen vertolkten.

In de nieuwe geluidstour wordt er in het middenschip, ter hoogte van de preekstoel, gerefereerd aan het kunstwerk ”Stof tot nadenken” van Sara Vrugt. Tourgids Halina Reijn wordt ter plekke gebeld door de kunstenares, die uitlegt hoe ze in 2014 van 118 oude stoelen een kunstwerk maakte. Ze ontwierp voor elke stoel een nieuwe stoffen zitting, daarbij geïnspireerd door verhalen van mensen binnen en buiten de kerk. Elke stoel kreeg een nummer en een woord mee. Zet je ze in de goede volgorde, dan ontstaat er een gedicht van Anna Enquist van 118 woorden. Hoewel de tourgids doet alsof het kunstwerk nog in een cirkel staat opgesteld, is op deze vrijdagochtend het middenschip zo goed als leeg. Er staan welgeteld twee rijen met acht van de bedoelde stoelen. Het gedicht is dus niet te lezen.

De tentoonstelling die binnenkort in de Oude Kerk te zien is, is tot stand gekomen in samenwerking met het Humanistisch Verbond, zegt Righolt. Hierin staat het thema leven en vergankelijkheid centraal. Het gaat om een samenwerking van acht kunstenaars onder de titel ”Once in a Lifetime”. Een van de onderdelen is een nieuw werk van de Nederlandse kunstenaar Job Koelewijn, die een zee van kleurrijke, geurende bloemen op de zerkenvloer van de Oude Kerk maakt, ter nagedachtenis aan de doden die er al eeuwen begraven liggen. Deze nieuwe tentoonstelling start op 12 mei.

Pantoffelincident

In de Mariakapel, in de noordoostelijke hoek van de kerk, staat luistergids Halina Reijn stil bij de glas-in-loodramen waardoor het zonlicht naar binnen valt. Ooit moet de kerk 33 glazen geteld hebben, nu zijn er nog een paar over, waaronder drie waarin het levensverhaal van Maria wordt verteld.

Reijn belt ter plekke met directeur Jacqueline Grandjean, om erachter te komen waarom veel andere ramen zijn verdwenen, waarschijnlijk door de Beeldenstorm, terwijl uitgerekend deze Mariaramen zijn bewaard gebleven. Grandjean vertelt over het pantoffelincident. Als de beeldenstormers op 23 augustus 1566 schoon schip willen maken in Amsterdam, gaan ze eerst naar de Nieuwe Kerk, maar die is bijtijds op slot gedraaid. Daarop begeeft de stoet zich naar de Oude Kerk, waar de beelden, schilderijen en altaren het moeten ontgelden.

Onder de stormers bevindt zich ook Weyn Ockers, die –zoals het verhaal gaat– haar pantoffel pakt en naar een Mariabeeld op het altaar in de Sint-Sebastiaanskapel gooit. Het beeld wankelt en valt aan gruzelementen. Dan wordt het helemaal stil in de kerk, vertelt Grandjean: dat was niet de bedoeling.

Twee jaar later worden Weyn Ockers en haar dienstmeid Trijn Hendricksdochter vanwege het gebeuren opgepakt en onder foltering verhoord. Ze moeten het pantoffelincident met de dood bekopen: op de Dam worden de vrouwen in een wijnvat gevuld met water gestopt, waarna ze een gruwelijke dood sterven.