Dr. Steven Paas (73) kent de kerk van Afrika van binnenuit. Van 1997 tot 2007 werkte hij als docent aan Zomba Theological College in Malawi voor de opleiding van predikanten. Dr. Paas doceerde daar onder meer kerkgeschiedenis en islam. Een belangrijke taak was het produceren van studiemateriaal voor studenten en materiaal ten behoeve van toerusting van de gemeente.

Zijn pas verschenen lijvige boek ”Christianity in Eurafrica. A History of the Church in Europe and Africa” (Christian Literature Fund, Wellington, Zuid-Afrika) is daar het zichtbare resultaat van. Het betreft een bundeling en bewerking van twee eerder verschenen overzichtswerken van de kerkgeschiedenis van Afrika en van het Westen. Vanaf het eerste begin van het christendom wordt de geschiedenis per eeuw of tijdvak beschreven. Het Afrikaanse overzicht behandelt alle relevante landen, voorzien van literatuuropgaven en veel illustraties. Het ruim 550 bladzijden tellende handboek laat weinig onbesproken.

Dr. Paas: „Het boek is ontstaan vanuit het onderwijs dat ik in Nederland en Malawi gaf, zij het zwaar bewerkt en voorzien van een slothoofdstuk over de betekenis van het christendom in Afrika voor de kerk van het Westen. Want daar liggen voor mij de uitdagingen voor onze tijd. We beleven nu de grote schifting in het Westen: iedereen die niet echt vanuit Christus leeft, blijft weg uit de kerk. Afrika kan ons weer helpen om trouw te zijn aan het Evangelie.”

Op zijn retour

Het tijdperk waarin de kerk volop meetelde in de westerse cultuur –het zogeheten ”corpus christianum”– loopt allerwegen ten einde. Dr. Paas: „We spreken hier over de tijd sinds keizer Constantijn de Grote in de vierde eeuw, toen de kerk vrijheid van godsdienst kreeg. Sindsdien zijn kerk en staat nauw op elkaar aangewezen. Dan is het ook niet onlogisch dat veel overheidsdienaren en regeerders lid van de kerk zijn. Het gevolg is dan dat gemakkelijk het principiële verschil tussen kerk en staat minder scherp wordt.”

De kerk in het Westen heeft sinds de vierde eeuw sterk geleund op geld, politieke macht en economische welvaart. „Dat is de situatie in zowel Europa als Amerika”, vertelt dr. Paas. „Sinds de negentiende eeuw zijn daar echter flinke breuken in gekomen en zijn er ideologieën met een uiterst vijandige houding ten opzichte van de kerk ontstaan. De kerk was het immers die de macht vertegenwoordigde, maar ook verantwoordelijk voor verdrukking, slavernij, kruistochten en kolonialisme. Van die negatieve houding ten opzichte van de kerk plukken we nu de wrange vruchten.”

De stelling van dr. Paas is dat de kerk in het Westen een kopie wilde zijn van Israël, de gedachte dat het Rijk van God Messiaanse trekken krijgt. „Dat staat mijns inziens echter haaks op de gedachte van het Nieuwe Testament waarin Christus koning is in de harten van de gelovigen en de volheid van het Koninkrijk nog wacht tot de jongste dag. Deze aardse visie van een van het oudtestamentische Israël afgeleid Koninkrijk heeft zich voortgezet in onder meer het Britse rijk van de negentiende eeuw, dat toen zo’n twee derde van de wereld in bezit had. Men voelde als het ware een religieus-politieke missie om als christelijk Westen de wereld vooruit te helpen. Dat wilde men ook in Afrika en andere koloniale rijken doen.”

Omwenteling

Het christendom heeft al in de oudheid voet aan de grond gekregen in Afrika. Dr. Paas: „In Noord-Afrika bloeide de kerk. Augustinus was Afrikaan maar eigenlijk ook een westerse kerkvader, georiënteerd als hij was op het Latijnse Westen. Daar is de islam overheen gekomen, die het christendom in Noord-Afrika wegvaagde. Nu is er alleen in Egypte nog iets substantieels overgebleven, hoewel de kerk in Libië momenteel sterk groeit.”

Intussen kreeg in de loop der eeuwen het christendom steeds meer voet aan de grond in Afrika, met name in het gedeelte onder de Sahara. „De kerk was wel in grote mate afhankelijk van het superieure, kolonialistische en imperialistische Europa. De negentiende eeuw liet een grote omwenteling zien. Juist na het kolonialisme, in de jaren zestig van de twintigste eeuw, bloeide de kerk op, tot verrassing van velen, zeker van marxistische ideologen. Het is voor mij een van de grootste wonderen in de kerkgeschiedenis: de Afrikaanse kerk ontwaakte! Het was alsof de ketenen die de Heilige Geest in bedwang hielden, losgemaakt werden. Men zag nu pas Wie Jezus was. Afrikaanse christenen hoefden ook niet meer bang te zijn voor hun cultuur.”

Dacht men wellicht: nu zijn we bevrijd van het Westen en krijgen we ten volle onze eigen traditie weer terug?

„Het christendom in Afrika heeft zwaar onder invloed van het Westen gestaan. Ik wil dat niet alleen negatief beoordelen. Vanuit het Westen werd ook de theologie van de Reformatie gebracht, een goede Bijbelse theologie in de lijn van Luther en Calvijn, wat een grote positieve invloed heeft gehad op Afrika. Tot op heden is de Afrikaanse kerk niet ernstig besmet door het vrijzinnige denken dat meekwam in het voetspoor van de verlichting. De negentiende eeuw bracht vanuit het Westen ook het einde aan de slavernij. De Britten gingen daarin voorop, schoorvoetend gevolgd door de Nederlanders.

Maar het probleem was dat de eerste westerse zendelingen nauwelijks iets wisten van de Afrikaanse cultuur. Dan maak je als kerk algauw de fout alles van die cultuur af te schrijven. Veel Afrikanen werden in de tijd van de westerse overheersing geen lid van de kerk, omdat ze geen afscheid wilde nemen van bijvoorbeeld het vereren van hun voorouders. Toen het kolonialisme verdween, ontwaakte eigenlijk de Afrikaanse kerk.”

Nu is er in de missiologie de neiging om de Afrikaanse kerk vooral Afrikaans te laten zijn. Inculturatie staat bijvoorbeeld hoog aangeschreven.

„Dat laatste is onvermijdelijk en ook van het eerste ben ik een voorstander. Zending in Afrika moet vooral door Afrikanen gebeuren. Je kunt pas het Evangelie brengen als je de gewoonten van de inheemse cultuur kent. De Afrikaanse cultuur is heel anders dan die wij gewend zijn. Je kunt bijvoorbeeld het dansen tijdens de eredienst niet verbieden, omdat dat nu eenmaal tot de volksaard hoort. Je kunt geen specifieke tradities opleggen die je in je eigen land of kerk gewend bent. En het spreken van de inheemse taal is erg belangrijk. Al ben je daarin niet erg bedreven, men waardeert het dat je een poging daartoe doet.

Dat neemt niet weg dat het moeilijk is om bruggen naar de Afrikaanse cultuur te slaan in de zin dat je een soort voortgaande openbaring in Afrika veronderstelt. Zoals de gedachte dat Christus al aanwezig was in Afrika voor de komst van de eerste zendelingen, in de Afrikaanse traditionele religie, die dan min of meer wordt gelijkgeschakeld met het Oude Testament. Dan is het gevaar van syncretisme (vermenging van godsdiensten) groot, wat je tegenkomt bij veel Afrikaanse inheemse kerken die zich verzetten tegen vanuit het Westen geplante kerken.”

U ziet ook het gevaar van welvaartsevangelie en gebrek aan Bijbels onderwijs.

„Ik verfoei het welvaartsevangelie als ideologie, maar is het vreemd dat men daarvoor valt? Is het niet logisch dat men, zeker in Afrika, ook voor dít leven een verbetering van de omstandigheden verlangt? In de negentiende eeuw is de kerk in het Westen de arbeiders kwijtgeraakt omdat men hen alleen een betere toekomst ná dit leven in het vooruitzicht stelde.

Het klopt dat christenen in Afrika soms weinig weten. In Malawi is bijna de helft van de bevolking analfabeet. Mijn overtuiging is dat de kerk in al haar gebrokenheid en beperktheid een schepping van Boven is. Als je gelooft en Christus hebt leren kennen, behoor je daartoe, ben je een kind van God. De andere kant is: je kunt een hoofd vol kennis hebben en de Bijbel bij wijze van spreken uit je hoofd kennen, maar Hem niet uit overtuiging navolgen. Dan ben je geen christen, geen gelovige. Het moet ons iets te zeggen hebben dat het hoge onderwijsniveau van de leden in de grote westerse kerken en de aanwezigheid van veel geleerde theologen deze niet hebben kunnen bewaren voor dwalingen en leegloop.”

U constateert in uw boek dat de Afrikaanse kerk missionair actief is in het Westen. Aan de gastvrijheid van het Westen ontbreekt volgens u het nodige. Hoe kan een Afrikaan echter in het moderne Westen evangeliseren?

„Overschat de kloof tussen beide culturen niet. We leven in één open wereld en mensen in een hutje in Malawi weten via hun radio –en toenemend ook via de televisie– meer van onze cultuur dan we denken, ook de negatieve kanten. Met name de West-Afrikaanse landen, zoals Nigeria, hebben een sterk missionair bewustzijn en sturen zendelingen uit over de gehele wereld. Je hoopt niet dat liberale westerse theologen de Afrikaanse kerken beslissend zullen beïnvloeden, want dat is de doodsteek voor elke missionaire beweging. Wat dat betreft staat de kerk in Afrika op een tweesprong, hoewel ik er vertrouwen in heb dat deze kerk aan haar Bijbelse roeping voldoet.

Het is tijd dat we de vraag stellen wat wij van elkaar kunnen leren en hoe we elkaar kunnen helpen. Het Westen is economisch meer bevoorrecht en zou mensen uit Afrika financieel kunnen ondersteunen die hier missionair werk willen verrichten. Wij kunnen van Afrikanen leren hoe zij getrouw hun roeping vervullen. Het zal zeker wel voorkomen dat zij terugvallen op oude gebruiken, maar wie de volharding van de Afrikaanse christen wil kennen, moet denken aan de vele voorgangers in de meest afgelegen dorpjes in Malawi die hun schoenen verslijten om hun gemeente bij Jezus Christus te houden. Bij dat soort mensen wil ik graag in de leer. Samen met de kerk in het hele Midden-Oosten toont de kerk in Afrika dat zij juist leeft zonder het te verwachten van geld, macht en status.”

Boekgegevens

Christianity in Eurafrica. A History of the Church in Europe and Africa, dr. Steven Paas; uitg. Christian Literature Fund, Wellington, Zuid-Afrika, 2016; ISBN 978 18 6804 350 7; 554 blz.; € 17,50.