”L. W. E. Rauwenhoff (1828-1889). Apologeet van het modernisme” (serie Theologie en geschiedenis)
Auteur: P. L. Slis
Uitgeverij: Kok, Kampen, 2003
ISBN 90 435 0812 8
Pagina’s: 368
Prijs: € 29,90. Af en toe dringt de vraag zich op of vrijzinnige theologen, door hun wortels goeddeels door te snijden, zich zodoende van nageslacht beroofd hebben. In ieder geval kan het gebrek aan geestelijke nakomelingen wel eens de reden zijn dat van slechts weinig vrijzinnige theologen een systematische biografie gepubliceerd is. Onlangs verscheen echter een boek over de negentiende-eeuwse Leidse hoogleraar L. W. E. Rauwenhoff.

De beste beschrijvingen van leven en werk van negentiende-eeuwse vrijzinnige theologen zijn in veel gevallen de uitvoerige ”in memoriams” van hun geestverwanten. Uiteraard plaatsen deze veelal van weemoed doortrokken levensberichten de betrokkene vaak slechts in beperkte mate in hun tijd. Ir. P. L. Slis, gepensioneerd ambtenaar van het ministerie van Landbouw, biedt over Rauwenhoff veel meer.

Veel bladzijden in dit boek geven blijk van het genoegen dat Slis aan het onderzoek beleefd heeft. Minutieus speurwerk leverde tal van aardige anekdotes en details op over Rauwenhoff en de kerk, universiteit en maatschappij waarin hij functioneerde.

Slis’ boek geeft een uitstekend beeld van het opereren van een Leidse negentiende-eeuws hoogleraar. De vroegere ambtenaar verstaat de kunst een en ander op een onderhoudende manier te vertellen. Deze sterke kant van het levensverhaal is hier en daar een zwakte geworden. De lezer zal moeten overslaan wat Slis zelf beter had kunnen schrappen. De herhalingen en opsommingen maken duidelijk dat een meer systematische opzet minder bewerkelijk en bovendien prettiger leesbaar zou zijn geweest.

Rauwenhoff, achtereenvolgens predikant, kerkhistoricus en hoogleraar in de godsdienstwijsbegeerte, behoorde dus tot de vrijzinnige -tot eind negentiende eeuw vrijwel altijd moderne- richting geheten. Als zodanig was hij in overvloedige mate betrokken bij de ordinaire strijd om de kerkelijke macht in de Nederlandse Hervormde Kerk. Eindeloos en vruchteloos waren de discussies en (her)stemmingen in de kerkelijke vergaderingen over formules en formuleringen.

Nu stond er ook wel het een en ander op het spel. Rauwenhoff, een van de voormannen van de moderne richting, trok nog radicaler conclusies dan veel geestverwanten uit zijn wetenschappelijk onderzoek. Wonderen, opstanding, hemel en hel - allemaal bijbelse elementen en geloofsvoorstellingen waarmee de moderne theologen geen raad wisten. Goede raad is duur, dacht Rauwenhoff. De prijs was in de ogen van minder radicalen en rechtzinnigen echter veel te hoog.

Geloofsvoorstellingen waren volgens Rauwenhoff producten van de dichterlijke verbeelding. In een radicaliseringsproces zuiverde hij uiteindelijk alle supranaturalistische elementen uit. Paulus’ rechtvaardigingsleer kreeg een psychologische uitleg: de stem van het eigen geweten leert de mens dat God de gelovige zijn zonden vergeeft. Het wezen van de godsdienst bestaat uit het geloof in een zedelijke wereldorde. Plichtsbesef vormt de grondslag van het geloof.

Het door de filosoof Kant geïnspireerde besef van ”Gij moet” is waarschijnlijk de achtergrond van Rauwenhoffs respectabele maatschappelijke betrokkenheid. Als bestuurder maakte hij zich met name zeer verdienstelijk voor het welzijn van weeskinderen. Alleen uit plichtsbesef? Rauwenhoffs vroegere vriend en latere collega J. H. Gunning jr. meende dat hij persoonlijk veel meer geloofde dan zijn ’wetenschap’ hem toeliet.

Dankzij de onderhandelingsbekwaamheid van een christelijke gereformeerde hoogleraar is de biografie van de radicaal vrijzinnige Rauwenhoff verschenen in een vorm die wedijvert met de bevindelijk gereformeerde domineesbiografieën die de laatste jaren op de markt zijn gekomen.