Zo omstreden als Stepan Bandera (1909-1959) voor pro-Russische inwoners van Oekraïne is, zo’n held is hij voor de nationalisten in het land. De persoonlijkheidsverheerlijking van Bandera vertelt veel over de manier waarop de Oekraïners naar hun eigen geschiedenis kijken, aldus Nicolaas Kraft van Ermel, docent Ruslandkunde aan de Rijksuniversiteit in Groningen.

Het nationalisme is in Oekraïne namelijk sterk geworteld. Het land is lange tijd onderdrukt geweest door Polen en de Sovjet-Unie onder Stalin. „Zij zijn daarom de grote boosdoeners. De Oekraïners zien Bandera als een vrijheidsstrijder”, aldus Kraft van Ermel.

Hij ziet in het nationalisme een vervanging voor de Sovjetideologie uit de Sovjetperiode. „Als je de ontwikkeling van het nationalistische Oekraïense gedachtegoed volgt, zie je dat ze zich van dezelfde methoden bedienden als de Sovjetheersers, waar ze zich nu juist zo tegen afzetten.”

Het Oekraïense nationalisme ontstond in de 18e eeuw, maar beleefde zijn grote bloeiperiode in het interbellum, de periode tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. In die tijd ontstond de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OUN). De grote wens na de Russische Revolutie van 1917 was een eigen Oekraïense staat. Die poging mislukte echter aanvankelijk.

Kraft van Ermel: „De nationalisten zochten aansluiting bij Polen. Warschau beloofde de Oekraïners te steunen in hun hang naar zelfstandigheid, maar is alle mooie beloftes nooit nagekomen. Ook de internationale gemeenschap bood de nationalisten uit Oekraïne geen helpende hand. Dat was een van de redenen voor de radicalisering van het Oekraïense nationalisme na de Eerste Wereldoorlog.”

Uit die radicale beweging komt de OUN voort. Later werd die afgesplitst in de OUN-B (Bandera) en de OUN-M (Melnyk). Melnyk was de vertegenwoordiger van de generatie van 1890 en Bandera van de jongere garde van 1920. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstond nog het Oekraïens opstandelingenleger (UPA), dat qua gedachtegoed dicht tegen het OUN aanschurkte.

Bandera was zoon van een priester in de Grieks-Katholieke Kerk. Hoeveel is er bij hem van zijn christelijke achtergrond blijven hangen, bijvoorbeeld in zijn samenwerking met de nazi’s?

„Religie is in Oekraïne sterk gepolitiseerd, evenals in Rusland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de Grieks-Katholieke Kerk sterk verdeeld. Er zijn priesters geweest die Joden aangaven en zelfs de wapens inzegenden waarmee Joden later vermoord zijn. Aan de andere kant waren er priesters die de Joden in bescherming namen. De Grieks-Katholieke Kerk was dus als instituut niet erg betrouwbaar.”

De Duitsers waren een partner in het verzet tegen de Russen?

„De nationalistische organisatie OUN van Bandera kreeg een sterke impuls nadat de Duitsers in juni 1941 de Sovjet-Unie binnenvielen tijdens Operatie Barbarossa. Nog diezelfde maand werd in Lviv de Oekraïense staat uitgeroepen.

De Russische geheime dienst NKVD had toen al 8000 Oekraïense gevangenen vermoord, onder wie Stepan Bandera’s vader Andrii. Dat leidde tot verdere radicalisering van de politieke situatie in Oekraïne.

Zoals vaak in tijden van crisis, leefde daarmee ook het antisemitisme weer op. Er zijn toen duizenden Joden opgespoord en om het leven gebracht. Daarin hebben de Oekraïense nationalisten van Bandera met hun adagium ”Oekraïne voor de Oekraïners” een belangrijke rol gespeeld. Maar zij niet alleen: ook de nazi’s en ‘gewone’ Oekraïense burgers collaboreerden tegen de Joden.

De ideologie van de OUN-beweging van Bandera had een heel sterke antisemitische onderstroom. Daarbij werd antisemitisme ook wel gelijk gesteld met het bolsjewisme. Een groot deel van de communistische leiders in Rusland was Joods. En dus beschouwden de nationalisten het communisme als een Joods complot tegen de Oekraïense staat.”

De bevolkingsstatistieken van de stad Lviv tonen de bittere gevolgen van de Jodenhaat. Woonden daar in 1939 nog 76.000 Joden, ongeveer 25 procent van de inwoners, nu is dat nog maar 0,3 procent.

Vermoord

Ook na Tweede Wereldoorlog bleef Bandera strijdlustig. Tot begin jaren 50 was hij verwikkeld in de strijd tegen communisten in Polen en de Sovjet-Unie. Op 15 oktober 1959 wist de Russische KGB hem in München, het Mekka van het banderisme, uit te schakelen. KGB-agent Bohdan Stashuynski doodde hem met cyaankali, met medeweten van president Nikita Chroesjtsjov.

Een stoet van 1500 aanhangers volgde de baar door de straten van München. Niet alleen in Oekraïne, maar tot in Nieuw-Zeeland toe werd zijn heengaan diep betreurd.

In 1966 werd de latere leider van Bandera’s OUN, Yaroslav Stetsko, tot ereburger uitgeroepen van de stad Winnipeg, uit waardering voor diens anticommunistische activiteiten. Dezelfde Stetsko werd in 1983 met alle egards ontvangen door de toenmalige Amerikaanse president Reagan. Op het Capitool wapperde de zwart-rode OUN-vlag, dezelfde die op 30 juni 1941 op het stadhuis van Lviv wapperde toen de pogroms tegen de Joden losbarstten.

Had president Reagan de geschiedenis van het antisemitische banderisme beter bestudeerd, dan had deze verering vermoedelijk nooit plaatsgevonden.

Associatieverdrag met Oekraïne

In april wordt in Nederland een referendum over het Associatieverdrag met Oekraïnegehouden. Zowel premier Rutte als de Oekraïense president Porosjenko stelde bij hun ontmoeting in Den Haag in november vorig jaar dat dit verdrag niets te maken heeft met een eventueel lidmaatschap van de EU. Maar wat is dan nog het belang van dit verdrag?

Ruslandkenner Kraft van Ermel: „Het gaat over de economische samenwerking met Oekraïne en het helpen van Oekraïne met het doorvoeren van structurele hervormingen die moeten leiden naar een democratisch bestel. Ook de verdragspartners zullen hier beter van worden.”

Dat het oorlogsverleden tijdens de onderhandelingen besproken worden, vindt Kraft van Ermel logisch. „Maar Oekraïne zal deze zwarte bladzijde zelf moeten verwerken. Het zou zelfs kunnen dat het associatieverdrag hen daarbij helpt doordat het de voorwaarden creëert om zulke zaken te bespreken.”