Eenkindgezinnen hebben het nakijken

Een stijgende populariteit van zoekwoorden die met zwangerschap van doen hebben. Dat signaleerde de Duitse journaliste Petra Kolonko vorige maand op internet. Zo werd ”voorbereiding op zwangerschap” opvallend veel ingetikt. Waar in China is de wens om een tweede kind te krijgen het grootst? Ook daarover is al meer bekend: in de kleinere en middelgrote steden van Centraal- en Noord-China. In grote steden als Sjanghai, Peking en Guang­zhou is de interesse gering, en precies dat geeft te denken.

De Chinese overheid verwacht met dit soepelere beleid het geboortecijfer fiks op te schroeven. In theorie moet dat ook kunnen. Zo zijn er 90 miljoen echtparen die hun gezin met een tweede kind mogen uitbreiden.

De werkelijkheid zal genuanceerder zijn. Zo woont twee derde van die gezinnen op het platteland, en wat vooral opmerkelijk is: van die 90 miljoen is de helft tussen de 40 en de 50 jaar. Voor die groep lijkt een tweede kind vrijwel uitgesloten.

Ontnuchterend

Eerder werd duidelijk dat de verwachtingen niet te hooggestemd moeten zijn. Zo kwam er in 2013 al een ruimere uitleg van het eenkindbeleid. Dat kwam erop neer dat ”dandu” –gezinnen waarvan beide ouders zelf enig kind waren– een tweede kind mochten krijgen. Die versoepeling zette geen zoden aan de dijk: zo’n 2 miljoen extra geboorten werden er verwacht, in feite kwamen er slechts 470.000 kinderen meer ter wereld. Nog eerder waren de signalen ook al ontnuchterend. Zo bleek uit onderzoek dat in de periode 1980-2011 het aantal paren dat een tweede kind wilde, was gedaald van 59 naar slechts 15 procent.

Dat moeten tegenvallers zijn geweest voor een regime dat gewend is om zijn onder­danen als kneedbare massa te behandelen. Zo prees Mao Zedong in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw juist grote gezinnen aan, want, was zijn cynische gedachte, dan blijven er bij een nucleaire oorlog nog genoeg burgers over. Het geboortecijfer steeg naar een hoogte van 5,8 kind per vrouw.

Begin jaren 70 volgde een ommezwaai. Toen de milieupessimisten van de Club van Rome overbevolking tot een wereldwijde catastrofe bestempelden, greep in China de toenmalige leider, Den Xiaopeng, in met het eenkindbeleid. Overigens gebeurde dat met steun van het Westen. De kneedbare massa werd opnieuw bewerkt, dit keer met behulp van 330 miljoen afgedwongen abortussen, 2200 miljoen sterilisaties en 400 miljoen geïmplanteerde anticonceptiespiraaltjes.

Nu de staat opnieuw ingrijpt met een versoepeling van dat beleid en daar weer veel van verwacht, waarschuwen deskundigen voor teleurstelling. De massa is immers minder kneedbaar geworden, weten zij.

Opgesloten vogel

Een Chinese vergeleek zichzelf met een vogel die jarenlang zat opgesloten en ineens de vrijheid krijgt: die vliegt ook niet zomaar weg. Waarmee ze wilde aangeven dat twee generaties lang geboortebeperkingsbeleid, opgelegd met bruut geweld, je niet in de koude kleren gaat zitten. Nog altijd kampen miljoenen vrouwen met psychische of lichamelijke klachten. Wie jarenlang systematisch zo is behandeld, heeft het wantrouwen jegens de staat diep in zijn hoofd en hart zitten.

Er zijn meer belemmeringen. Vooral vrouwen zijn sceptisch tegenover het tweekindbeleid. Zo voelen werkende moeders die zelf geen tweede kind wensen zich onder druk gezet door ouders of schoonouders om alsnog zwanger te worden. Vooral als het eerste kind een meisje was, is die druk groot.

Verder is er vrees voor discriminatie op het werk. Nu al bestaat er bij bazen weerzin om vrouwen aan te nemen omdat ze dan de kans lopen om een zwangerschapsverlof van negentig dagen te moeten bekostigen. Met het tweekindbeleid lopen ze nog meer risico.

Dan zijn er vrouwen die best wel weer huisvrouw willen worden om voor die tweede kleine te zorgen, maar dan moet hun echtgenoot wel een fiks hoger salaris krijgen. Dat geldt zeker in de stad, waar alles stukken duurder is dan op het platte­land. Zo is berekend dat in Sjanghai een inkomen van omgerekend 100.000 euro nodig is om een tweede kind te kunnen onderhouden.

Wantrouwen is er ook vanwege de feitelijke handhaving van het geboortebeleid, inclusief alle dwang- en strafmaatregelen die daarbij horen. De Chinese schrijfster Sheng Keyi zei het onlangs als volgt: „Het tweekindbeleid betekent nog altijd dat de staat mag ingrijpen in de levens van vrouwen en echtparen. Stel dat iemand een dérde kind wil? Of dat een vrouw per ongeluk zwanger wordt van een derde kind en zij wil het houden?” Dan wordt ze vrijwel zeker hardhandig geconfronteerd met de controleurs en aborteurs die nog altijd in dienst zijn van de staat. Sheng Keyi: „Nog altijd vertrapt het regime de waardigheid van mensen en nog steeds gaat het belang van de staat onverminderd boven dat van gewone burgers.”

Verdere versoepeling?

Is het tweekindbeleid dan niet het begin van nóg verdere versoepeling? Deskundigen verwachten van niet. De autoriteiten zijn vuurbang voor een „niet meer te beheersen” groei van de bevolking, die funeste gevolgen zou kunnen hebben voor economische groei of voor de rust en orde in hun stad of regio.

Een belangrijke factor is het genoemde enorme leger van ambtenaren –inspecteurs, aborteurs, gynaecologen, artsen, meer dan 500.000 in getal– dat in dienst is van de vele gezinsplanningsbureaus. Zij vrezen voor hun baan als het geboortebeleid verder wordt afgebouwd. Daar komt bij dat de boetes bij overtredingen een belangrijke bron van inkomsten zijn voor de controlerende en handhavende instanties.

Het van boven opgelegde geboortebeleid blijft daarmee een misbaksel en het zal zeker niet leiden tot een forse toename van het aantal geboorten.

De regering moet het aantal geboorten juist gaan stimuleren in plaats van beperkingen mondjesmaat wegnemen, vinden deskundigen in en buiten China. Dat kan met belastingvoordelen voor tweekinder­gezinnen of door het verlengen van de duur van zwangerschapsverloven. Maar beter is de totale opheffing van het geboortebeleid en de verantwoordelijkheid voor dat beleid neerleggen waar ze hoort: bij de echtparen zelf.

Nu het tweekindbeleid in China wordt doorgevoerd, kijkt iedereen vooruit. Maar het eenkindbeleid van de afgelopen 35 jaar heeft tal van slachtoffers gemaakt: mensen die de akelige gevolgen van dat beleid nog dagelijks ervaren.

Zo zijn er de echtparen die een boete voor een tweede kind niet konden of wilden betalen, of die een abortus weigerden. Hun kind wordt dan als illegaal bestempeld en kan nergens terecht voor registratie in het Chinese burgerlijk wetboek, de ”hukou”.

Geschat wordt dat er 13 miljoen Chinezen zijn zonder zo’n registratie. De meesten van hen zijn illegale kinderen. Een hukou-registratie is nodig om naar school te gaan, om in een ziekenhuis te worden behandeld, een bankrekening te openen of om een vaste baan te vinden. Ook een huwelijkssluiting en het kopen van een huis zijn lastig zonder zo’n bewijs.

Een tweede categorie gedupeerden zijn de alleenstaande moeders. Ook zij krijgen hun kind niet geregistreerd. Veelal worden ze gedwongen tot een abortus. Officieel is het illegaal om als alleenstaande vrouw een kind te hebben.

Een derde groep gedupeerden telt zo’n 670.000 echtparen die hun kind hebben verloren. Van hen is bijna de helft boven de 45 jaar. De wet bepaalt (in overigens vage bewoordingen) dat regionale overheden zulke ouders moeten ondersteunen.

Een vierde groep zijn de miljoenen kinderen die de afgelopen jaren alleen opgroeiden bij hun ouders. Ze hebben nooit een broer of zus gehad en zijn als verwende keizertjes opgevoed. Als er straks wel gezinnen zijn met twee kinderen zal dat menig kind een pijnlijk gevoel geven.

Te halfslachtig. Zo typeren Chinese demografen het gelanceerde tweekindbeleid in hun land. Kritisch zijn bijvoorbeeld Liang Jianzhang, hoogleraar in Peking, en Huang Wenzheng, demograaf in de Verenigde Staten. Zij zien de periode 2018-2024 als de laatste kans om meer geboorten te realiseren, en wel zo veel dat een dramatische krimp van de bevolking wordt voorkomen. Het Chinese zakenblad Caixin citeerde vorige week de twee, die verder aangaven dat het aantal vrouwen dat in staat is om nog een tweede kind te krijgen én dat zo’n kind ook daadwerkelijk wil, sterk zal afnemen.

Caixin citeert verder uit een demografisch onderzoek uit 2010 waaruit bleek dat het aantal twintigers en dertigers –de groep die voor een zwangerschap in aanmerking komt– rond 2025 met 40 procent zal zijn afgenomen. Alle vormen van geboortebeperking moeten daarom van tafel en zo snel mogelijk om het tij nog enigszins te keren. Zolang het geboortecijfer varieert van 1,04 tot 1,26, zoals dat de afgelopen vier, vijf jaar gebeurde, zal het niet lukken om de omvang van de bevolking op peil te houden.

Vanwege de vergrijzing zal China in 2030 zo’n 60 miljoen arbeiders tekortkomen, aldus de Duitse journalist en Chinakenner Hendrik Ankenband. Hij baseert zich op een VN-rapportage. Het aantal werkende burgers in China krimpt al drie jaar lang. Die trend zal de komende veertien jaar enkel sterker worden.