Een frisser aanbod van de boodschap is volgens hem niet genoeg. Er is vernieuwing nodig van „het hele kerkelijk bedrijf, tot de theologie toe.” Bestaande vormen van kerk-zijn passen niet in een cultuur van secularisatie. De uitgangspunten zijn verkeerd. Ze zijn of te groot, of te naïef of te optimistisch en behelzen een te grote eenheidsvisie. Ze gaan uit van een wereld waarin mensen grotendeels dezelfde waarde delen en dezelfde verlangens hebben, of ze zijn te veel verbonden met de christenheid.

In het eerste hoofdstuk beschrijft Paas zijn opvatting over missionair zijn. Zending is voor hem geen deelname in de zending van de drie-enige God (zending als Góds zending: de ”missio Dei”), of een bevrijdende dienst in het Koninkrijk van God (zending in het verlengde van de Bergrede), of een proclamatie van Jezus Christus als Redder (in navolging van de eerste apostelen en Paulus). Hij ruilt deze oudere zienswijzen in voor „zending als realisering van Gods bedoelingen in deze wereld, zoals die zijn getoond in Jezus Christus als Redder.”

Grondmotief

In het tweede en het derde hoofdstuk schetst Paas de situatie in Europa en bespreekt hij zes manieren waarop kerken hebben gereageerd op de secularisatie van de moderne tijd: volkskerk, tegencultuur, kerkgroei, transformatie, binnenstebuiten en kracht­centrale. In het vierde hoofdstuk legt Paas een verbinding naar verhalen uit de Bijbel. Hij past de metafoor ”ballingschap” toe op de kerk van nu. In hoofdstuk vijf verbindt hij dit beeld met dat van Petrus over vreemdelingschap en het priester-zijn.

In hoofdstuk zes werkt hij dat verder uit tot een grondmotief voor de christelijke gemeente in de seculiere context. Paas benadrukt hier dat hij de christelijke identiteit wil verstaan vanuit de gemeenschap en hij vindt dat daarin een sleutel ligt voor het hervinden van godservaring in een tijd van ballingschap. Christen-zijn betekent volgens hem allereerst van Christus’ kerk zijn. En dat wordt het beste zichtbaar in de viering van een liturgische gemeenschap.

Kortom, Paas probeert te motiveren dat de blik van de kerk niet zozeer gericht moet zijn op buiten, het winnen van zielen voor Christus, maar op haar eigen functioneren als priesterlijke gemeenschap. De kerk gaat dus boven de gelovige uit en de eucharistie is haar hart. In het laatste hoofdstuk zet hij dat nog eens uiteen aan de hand van drie hoofdthema’s: de kerk als gemeenschap, de kerk als plaatsvervangend voor de mensen die niet tot haar behoren, en de kerk als lofprijzing of doxologie, waarin zowel klacht als vreugde voor Gods aangezicht gebracht wordt.

Zaklamp

Hoe moet je het boek van Paas duiden? Enkele kanttekeningen. Als een zaklamp die in het donker een voorwerp beschijnt, is Paas gericht op zijn nieuwe ontwerp. Alles buiten de lichtstraal lijkt even niet relevant. Deze werk­wijze heeft voordelen: hij roept debat op en stimuleert de bezinning. Maar er zijn ook nadelen. Van andere opvattingen wordt gemakkelijk een karikatuur gemaakt. Een voorbeeld is de bespreking van de diverse modellen voor evangelisatie. Paas toetst ze op bruikbaarheid, maar honoreert nauwelijks dat er achter ieder model een theologische zienswijze schuilgaat.

Een ander nadeel is dat alter­natieven en andere gedachten over de kerk uit de zendings- 
en dogmageschiedenis niet worden afgewogen. In dit boek 
is secularisatie in het Westen 
een dusdanig uniek fenomeen geworden dat de westerse context niet meer te vergelijken is met andere in de wereld. Dat lijkt me te veel eer voor het Westen en een onderwaardering van andere contexten.

Contexten

De sociale context speelt in de argumentatie van Paas een belangrijke rol: „hoe je kerk bent, wordt mede bepaald door je omgeving”, en: „de doordachte afwijzing van anderen leidt tot nieuwe culturele expressie van het christelijk geloof.” Andersom lees ik niet 
hoe de Schrift een universele, tijdloze norm kan opleggen aan zending en kerk-zijn. Ik lees wel dat de huidige crisis te complex 
is om vanuit een christelijk perspectief begrepen te kunnen 
worden. De sociaalwetenschappelijke benadering wint het hier van een meer normerende theologische.

Paas is verder van mening dat hoe we de Bijbel lezen in belangrijke mate zal afhangen van 
onze eigen situatie en geschie­denis. Mogelijk kan hij daarom 
de ballingschap van het volk 
Israël in Babel en de diaspora 
zien als iets algemeens, alsof 
deze gebeurtenis niet uniek was 
in de heils­geschiedenis van Israël, en vindt hij het legitiem zich volledig te concentreren op de metaforen van ballingschap en priesterschap. Andere Schriftgegevens, zoals bijvoorbeeld over de profetische en koninklijke roeping van de kerk en het gezonden worden van de kerk tot alle volken, blijven buiten beschouwing.

In het evangelisatiemodel van Paas is niet de verkondiging van Gods Woord in de wereld de focus, maar de kerk in haar priesterlijke functie: zij verschijnt namens de mensen tot God en brengt God onder mensen. De kerk krijgt hier zelfs plaatsvervangende trekken en helt over naar het rooms-katholieke kerkconcept.

Aan de consequenties voor een dergelijke keuze zit meer vast dan alleen een ander model of andere vorm. Aan de leer over de kerk gaan andere leerstukken (over de Schrift, over God, de mens en over de zaligheid) vooraf. Het kan dus niet anders dan dat een verandering van accenten in de roeping van de kerk samenhangt met opvattingen ten aanzien van andere theologische uitgangspunten. In dit boek is vooralsnog onduidelijk hoe deze verandering in kerk­visie gaat uitpakken in de andere afdelingen van het theologisch bouwwerk. Het lijkt me dat daarover meer discussie gevoerd moet worden.

Uit het lood

Het vraagstuk van de kerk in een context van secularisatie is het waard om overdacht te worden. Het boek van Paas geeft een aanzet. Het is goed dat vreemdeling- en priesterschap extra aandacht krijgen in een omgeving waarin de meeste mensen zonder God leven en zich daar prima bij voelen. Maar alleen ”vreemdeling en priester”, dat is de kerk uit het lood.

Boekgegevens

Vreemdelingen en priesters. Christelijke missie in een postchristelijke omgeving, Stefan Paas; 
uitg. Boekencentrum, Zoetermeer, 2015; 
ISBN 978 90 2397 044 6; 256 blz.; € 19,90.